Bókasafnið - 01.05.2012, Page 53

53
bókasafnið 36. árg. 2012
til samvisku hugsanlegs bókaþjófs, áður en hann lætur verða
af ætlunarverki sínu, heldur getur það einnig verið mjög
afhjúpandi vitnisburður um eigandann. Bókamerkið er eitt hið
fyrsta er blasir við þeim sem opnar svo merkta bók og þegar
myndskreytingin eða textinn skírskotar beinlínis til sérkenna
eigandans, setur það óneitanlega persónulegan blæ á fyrstu
kynnin af bókinni.
Smæð bókamerkja krefst þess oft á tíðum að listamenn er
þau hanna verði að tileinka sér aðra nálgun en þeim er tamast,
og þegar vel hefur tekist til er um mjög áhugavert listform að
ræða er sýnir nýjar hliðar á listamanninum. Margir víðkunnir og
snjallir listamenn hafa spreytt sig á hönnun bókamerkja í eigu
íslenskra aðila, íslenskir sem erlendir, og af þeim sem hafa lagt
hönd á plóginn má meðal annarra nefna Barböru W. Árnason,
Bolla Gústavsson í Laufási, Björn Westergren, Dieter Roth,
Edmund Peter, Gerhard Munthe, Gísla B. Björnsson, Guðmund
Frímann, Gunnar Hjaltason, Hafstein Guðmundsson, Halldór
Pétursson, Hring Jóhannesson, Guðmund Einarsson frá
Miðdal, Jóhann Briem, Jörund Pálsson, Kurt Zier, Ríkharð
Jónsson, Sigfús Halldórsson, Signe Ehrngren, Sverri Ólafsson,
Torfa Jónsson, Tryggva Magnússon, Þórdísi Tryggvadóttur og
fleiri. Í ýmsum tilvikum hafa bókaeigendurnir sjálfir hannað
merki sín, og margir hönnuðir liggja í þagnargildi.
Skipti bókin síðan um eigendur fylgir bókamerkið oftast
með, enda jafnan vandkvæðum háð að losa það af síðum
bókarinnar, og þannig má segja að eigandinn eða altént tákn
hans ferðist með bókinni. Þegar svo ber við að einstaklingar
selji eða gefi opinberum bókasöfnum bækur sínar, er ekki
óalgengt að bækurnar séu merktar fyrri eiganda eftirá með
bókamerkjum eða auðkennum öðrum, og þekkjast mörg
dæmi þess að slíkar merkingar hafi verið gerðar sérstaklega
í tilefni af slíkum eigendaskiptum. Þess eru einnig dæmi
að slík merki beri mynd fyrri eiganda, og svo sem ex libris
dr. Jóns Þorkelssonar (1859-1924), þjóðskjalavarðar, en
Háskólabókasafnið í Osló keypti bókasafn hans eftir andlát
hans. Listamaðurinn Gerhard Munthe teiknaði flúraðan
ramma utan um ljósmynd af Jóni og er nafn háskólasafnsins
að ofanverðu, „Universitetsbiblioteket – Oslo“, en undir
myndinni stendur „Úr bókum Jóns Þorkelssonar“. Sömu sögu
er að segja um bókamerki Magnúsar Helgasonar, skólastjóra,
er gaf Háskóla Íslands bókasafn sitt, en það var gert eftir
andlát hans og sett á bækurnar.
Vegna sérkenna sinna og fagurfræðilegs gildis hafa ex
libris merki löngum þótt eftirsóknarverð til söfnunar og víðs
vegar um heiminn eru rekin félög þeirra sem sérhæfa sig í
bókamerkjasöfnun. Var fyrsta slíka félagið stofnað í Lundúnum
árið 1891, The Ex Libris Society, og fimm árum síðar fylgdu
Bandaríkjamenn í kjölfarið. Eru hin fágætari ex libris merki
afar verðmæt og eftirsótt. Þau eru kannski á meðal smæstu
listaverka en jafnframt hinna dýrustu – altént miðað við stærð.
Athugasemd höfundar: Föðurbróðir minn heitinn, Snær Jóhannesson,
safnaði bókamerkjum og átti ágætt safn slíkra merkja. Fyrir hans áeggjan
kynnti ég mér sögu þessara litlu listaverka bókheimsins og skrifaði
greinarkornið hér að ofan.