Læknablaðið - 01.11.2015, Blaðsíða 9

LÆKNAblaðið 2015/101 509
R I T S T J Ó R N A R G R E I N
Sænska Nóbelsnefndin tilkynnti í byrjun
október um verðlaunahafa ársins 2015 í
lífeðlis- eða læknisfræði. Kínverska vís-
indakonan Youyou Tu hlaut helming verð-
launanna og hinum helmingnum skiptu á
milli sín Japaninn Satoshi Omura og Banda-
ríkjamaðurinn William C. Campbell. Öll
hafa þau verið brautryðjendur í rannsóknum
á sníkjudýrasýkingum og uppgötvað ný lyf
sem valdið hafa straumhvörfum í meðferð
þeirra. Sérstök ástæða er til að fagna þess-
ari ákvörðun nefndarinnar, þar sem rann-
sóknir á sníkjudýrasýkingum hafa löngum
verið vanræktar þrátt fyrir þær gríðarmiklu
afleiðingar sem þær hafa, bæði dauðsföll og
langvinnt heilsutjón um allan heim, oftast
meðal þeirra sem minnst mega sín.
Nóbelsverðlaunin hafa áður verið veitt
fyrir uppgötvun og þróun sýklalyfja en þá
gegn bakteríusýkingum; Gerhard Domagk
fékk verðlaunin árið 1939 fyrir uppgötvun
súlfonamíða, Alexander Fleming, Ernst
Chain og Howard Florey árið 1945 fyrir
penicillín og Selman Waksman 1952 fyrir að
einangra berklalyfið streptomycín úr jarð-
vegsbakteríu af ættkvíslinni Streptomyces.
Það er því áhugavert að saga verðlaunanna
nú í ár hófst með rannsóknum Satoshi Om-
ura á jarðvegsbakteríum af sömu ættkvísl,
er hann dvaldi sem gistivísindamaður í
Bandaríkjunum árið 1971. Omura þróaði
aðferðir til að einangra Streptomyces-stofna
og rækta á rannsóknastofu í miklu magni.
Þegar hann hafði rannsakað mörg þúsund
slík afbrigði valdi hann 50 sem lofuðu góðu,
meðal annars eitt sem hann fann í jarðvegi
nálægt golfvelli í Ito í Japan. Campbell tók
að sér að rannsaka virkni þessara bakteríu-
afbrigða með tilraunum í sýktum músum
þar sem floti úr bakteríurækt var blandað
saman við hefðbundið fóður sem mýsnar
átu og síðan fylgst með hvort sníkjudýrum
í músunum fækkaði. Jákvæð niðurstaða
mun hafa fengist úr einni mús en það ágæta
nagdýr var þó nær dauða en lífi eftir til-
raunina og má þakka forsjóninni fyrir að
músin lifði af! Hið virka efni var einangrað
og nefnt Avermectin B1. Omura lýsti nánar
bakteríunni sem framleiddi efnið. Var hún
nefnd Streptomyces avermitilis, síðar Strep-
tomyces avermectinius. Frekari rannsóknir
og umbreytingar á virka efninu gáfu síðan
af sér enn virkari afleiðu sem nefnd var
Ivermectín. Efnið reyndist afar öflugt gegn
fjölmörgum þráðormategundum í görn (in-
testinal nematodes) og jafnframt gegn sumum
þráðormum utan meltingarfæra, svo sem í
blóði (microfilaria). Jafnframt vakti athygli að
Ivermectín var virkt gegn benzimidazole-
ónæmum þráðormum og virtist nánast laust
við aukaverkanir. Campbell varð innblásinn
af þessum niðurstöðum og árið 1977 stakk
hann upp á því að Ivermectín yrði prófað
á sjúklingum með Oncocerca volvulus, en sá
þráðormur veldur árblindu (oncocerciasis,
river blindness). Niðurstöður voru sláandi
– aðeins einn skammtur virtist drepa alla
þráðorma í blóði.
Frekari rannsóknir sýndu gríðarmikla
virkni gegn fleiri tegundum þráðorma, ekki
síst Wucheria bancrofti og Brugia malayi sem
valda langvinnri sogæðastíflu, bjúgmyndun
og fílaveiki (elephantiasis) í verstu tilvikum.
Um árabil hefur Merck-lyfjafyrirtækið gefið
lyfið til fátækari landa þar sem árblinda og
þráðormasýki af völdum W. bancrofti er land-
læg. Lyfið þarf aðeins að taka einu sinni eða
tvisvar á ári. Árið 2012 höfðu meira en 200
milljónir manna fengið Ivermectín, ýmist
eitt sér eða ásamt öðrum lyfjum. Eitt höfuð-
markmið Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar
WHO er að útrýma báðum sjúkdómunum
innan 5-10 ára og eru markmiðin nú innan
seilingar.
Malaría hefur fylgt mannkyni um ár-
þúsunda skeið. Fyrstu heimildir um sjúk-
dóminn er að finna í ævafornum ritum frá
Kína, Egyptalandi og Grikklandi. Nú leggst
malaría á um 200 milljónir manna árlega og
talið er að um hálf milljón manna látist af
hennar völdum. Börn eru þar í meirihluta.
Nóbelsverðlaun hafa verið veitt í þrígang
fyrir tímamótauppgötvanir um sjúkdóminn,
sá fyrsti sem þau fékk var Ronald Ross árið
1902, breskur læknir á Indlandi sem upp-
götvaði að sjúkdómurinn berst með mosk-
ítóflugum. Sá næsti var franski læknirinn
Charles Leveran 1907 sem starfaði í Alsír,
en hann greindi malaríusníkilinn í rauðum
blóðkornum og sýndi jafnframt fram á
virkni kíníns gegn sjúkdómnum. Svissneski
efnafræðingurinn Paul Herman Müller fékk
verðlaunin árið 1948 fyrir uppgötvun sína á
skordýraeitrinu DDT sem ásamt klórókíni
gaf mönnum tímabundna sigra í baráttunni
við sjúkdóminn.
Mikil bakslög fylgdu í kjölfarið, meðal
annars DDT-ónæmar moskítóflugur og kló-
rókín-ónæmir malaríusníklar. Hvort tveggja
leiddi til aukinnar dánartíðni vegna malaríu
á 7. áratug síðustu aldar. Þær kringumstæð-
ur urðu til þess að kínverska vísindakonan
Youyou Tu hóf leitina að nýjum lyfjum við
malaríu. Litlu munaði að nafn hennar félli
í gleymsku þar sem að hún vann alla sína
vinnu í Kína og var nánast óþekkt utan
heimalandsins. Það vakti athygli hennar að
plantan Artemisia annua kom fyrir í mörg
hundruð fornum kínverskum lækninga-
bókum og uppskriftum að lyfjum gegn
hitasótt. Því beindust rannsóknirnar að því
að einangra efni úr plöntunni og eftir mikla
byrjunarörðugleika tókst að finna efni sem
virtist geta drepið alla malaríusníkla í blóði
tilraunadýra. Þessar vísbendingar urðu Tu
síðan hvatning til að rannsaka virknina í
mönnum þar sem hinar jákvæðu niðurstöð-
ur voru staðfestar. Nýr flokkur afar öflugra
malaríulyfja, Artemisinín, var kominn fram
á sjónarsviðið.
Samsett lyfjameðferð með Artemisinín-
samböndum ásamt bættum forvörnum gegn
moskítóflugum hefur valdið straumhvörfum
og dregið úr dánartíðni í heiminum vegna
malaríu um 47% frá síðustu aldamótum og
er árangurinn jafnvel enn betri í Afríku.
Heimsbyggðin á Nóbelsverðlaunahöfum
ársins 2015 mikið að þakka.
Magnús
Gottfreðsson
sérfræðingur í
smit sjúk dómum á Landspítala
og prófessor við læknadeild
Háskóla Íslands
Situr í ritstjórn Læknablaðsins
magnusgo@landspitali.is
nobel prize in physiology or medicine awarded to scien-
tists for discoveries of new antimicrobial agents
Magnús Gottfredsson, MD, PhD, FACP, Consultant, Landspitali
University Hospital, and Professor of medicine, Faculty of Medi-
cine, School of Health Sciences, University of Iceland
Nóbelsverðlaun í læknisfræði
fyrir uppgötvun nýrra sýklalyfja
http://dx.doi.org/10.17992/lbl.2015.11.49

Ein tafla á dag
Varnar heilablóðfalli og segareki að lágmarki til jafns við warfarín
Sambærileg blæðingarhætta og í meðferð með warfaríni en
marktækt færri innankúpublæðingar og dauðsföll vegna blæðinga
Að taka lyf einu sinni á dag við hjarta- og æðasjúkdómum
eykur líkur á því að lyfið sé leyst út af sjúklingi
eykur líkur á því að sjúklingur taki lyfið
eykur líkur á því að lyfið sé tekið á réttum tíma
samanborið við lyf sem taka þarf oftar
♦♦
♦♦
♦♦
Heimildir: 1. Samantekt á eiginleikum lyfs fyrir Xarelto. 2. Patel MR et al. N Engl J Med 2011; 365:883-891.
3. Bae JP et al. Am J Manag Care 2012; 18:139-146. 4. Coleman CI et al. Curr Med Res Opin 2012; 28:669-680.
Fyrsti beini hemillinn á storkuþátt Xa til inntöku
3
2
2
*1
4
4
L.IS.11.2014.0086
Öryggisupplýsingar: Eins og almennt gildir um segavarnarlyf og blóðflöguhemla
verður að nota rivaroxaban með varúð hjá sjúklingum með aukna blæðingarhættu.1
Algengar aukaverkanir ( ≥1/100 til <1/10): Blæðingar: Í tannholdi, margúll, flekkblæðing,
blóðnasir, blóðhósti, blæðing í auga, blæðingar í húð og undirhúð, blæðing eftir aðgerðir, blæðing í meltingarvegi,
blæðing í þvag- og kynfærum. Aðrar: Blóðleysi, verkir í meltingarfærum og kvið, meltingartruflanir, ógleði, harðlífi,
niðurgangur, uppköst, lágur blóðþrýstingur, kláði, útbrot, verkir í útlim, sundl, höfuðverkur, skert nýrnastarfsemi,
hækkun á transamínasa, sótthiti, bjúgur í útlimum, skertur almennur styrkur og orka, marmyndun, rennsli úr sárum.1
Ekki er mælt með notkun Xarelto hjá sjúklingum með gervihjartalokur.1
*sem fyrirbyggjandi meðferð gegn heilablóðfalli og segareki hjá
fullorðnum sjúklingum með gáttatif án lokusjúkdóms og einn eða
fleiri áhættuþætti, svo sem hjartabilun, háþrýsting, aldur ≥ 75 ára,
sykursýki, sögu um heilablóðfall eða skammvinnt blóðþurrðarkast1