Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2009, Side 145

144 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
í Tungu felli, Reykjadal, Hruna og Hólum (Hrepphólum) og þær sömu
kirkjur eru í skrá yfir prestskyldar kirkjur í Skálholtsbiskupsdæmi frá því
um 1200.4 Fornir máldagar hafa einnig varðveist frá útkirkjum í Gröf,
Miðfelli og Syðra-Langholti. Heimiliskirkjur hafa líka verið í Skip holti
og Efra-Langholti en mál dagar þeirra hafa ekki varðveist.5
Elstu varðveittu máldagar Hrunakirkju frá 14. öld hafa þá sérstöðu að
þar eru nefnd með nöfnum öll sjálfstæð býli, 23 að tölu, sem ein hverja
kirkjulega þjónustu sóttu að Hruna. Auk bæja sem áttu þangað kirkju-
sókn skyldi jarða þar frá öllum bæjum í hreppnum nema Reykja dal og
þeim sem þjónað var frá Tungufelli og Hólum. Í mál dögum kirkna var
oftast látið nægja að taka fram fjölda bæja sem greiddu þangað tíund og
þannig var það í máldögum Tungufells, Reykjadals og Hóla. 6
Auk bæjanna tuttugu og þriggja sem nefndir eru í máldögum Hruna-
kirkju koma nöfn sex bæja í hreppnum fram í öðrum mál dögum frá
önd verðri 14. öld og eldri máldaga kirkjunnar í Syðra-Langholti. Aðeins
þrjú sjálf stæð býli í hreppnum eru ekki nefnd með nafni í þessum fornu
máldögum. Tveir áttu kirkjusókn að Tungufelli, vafa laust Hlíð og Foss,
og sá þriðji hefur verið Galtafell, einn fimm bæja sem greiddu tíund til
Hóla.7 Auðsholt átti kirkjusókn að Skálholti og tilheyrði Biskups tungum
eins og lengi síðan enda þótt sá bær sé austan Hvítár. Auðs holti er því
haldið utan þess svæðis sem hér er til skoðunar.
Af heimildum má ráða að byggð í Ytrihrepp hafi litlum breytingum
tekið frá því að elstu máldagar kirknanna voru skráðir þangað til Jarða-
bók Árna og Páls var tekin saman um fjórum öldum síðar. Þá er átt við
hin sjálfstæðu býli en hjáleigubúskapur hefur verið breytilegur eins og
áður er fram komið og óvíst hvert umfang hans hefur verið á miðöldum.
Hjáleigurnar tilheyrðu aðalbýlinu og var yfirleitt ekki getið sérstaklega
í máldögunum. En talið hefur verið að hjáleigubyggð hafi farið mjög
vaxandi á 14. og 15. öld.8
Landamerkjabréf frá níunda tug nítjándu aldar geta komið að notum
þegar þróun byggðar er skoðuð. Landamerki hafa ekki alltaf verið sett
á milli samliggjandi jarða og er það þá merki um að þær hafi fyrrum
verið ein jörð. Á það einkum við þar sem gamlar hjáleigur hafa orðið
sjálfstæð býli, þar hefur úthögum að jafnaði ekki verið skipt.9 Auk þess
getur lega landamerkja, landkostir og stærð jarða gefið vísbendingar um
hvernig byggð þróaðist í kjölfar upphaf legs landnáms. Í þeim efnum
hefur m.a. verið stuðst við tilgátulíkan Orra Vésteinssonar og tveggja
samstarfsmanna hans sem gerð er grein fyrir í riti Fornleifastofnunar
Íslands, Archaeologia Islandica 2, frá árinu 2002.10