Dagblaðið Vísir - DV - 28.08.2009, Blaðsíða 24

24 föstudagur 28. ágúst 2009 fréttir
anir um þróun þjóðfélagsins og stöð-
ugleika þess séu reistar á haldbærri
þekkingu sem streymir út úr slíkri
menntastofnun? Hvað um ábyrgð
annarra háskóla og samspil þeirra við
stjórnmála- og fjármálakerfið? Voru
þeir samofnir stjórnmála- og fjármála-
valdinu og meðvirkir með svipuðum
hætti og fjölmiðlarnir eru sakaðir um
að hafa verið tómlátir, gagnrýni- og
andvaralausir gagnvart þróun sem
gróf undan efnahagslífinu.
Ósanngjarnt væri að halda því
fram að Háskóli Íslands sé allur seld-
ur undir sömu sök í þessu efni. Varla
verður heilbrigðis- eða verkfræðisvið
Háskóla Íslands sakað um að bera
ábyrgð á kerfishruni íslenska fjár-
málakerfisins. Miklu frekar snýr hrun-
ið að félagssvísindunum; hagfræð-
inni, lögfræðinni, stjórnmálafræðinni
og hugsanlega yfirstjórn háskólans í
leiðinni.
Gylfi hringdi viðvörunarbjöllum
Ekki eru allir undir sömu sök seldir. Í
stól viðskiptaráðherra situr nú Gylfi
Magnússon hagfræðingur úr Háskóla
Íslands. Hann hafði hringt viðvör-
unarbjöllum löngu fyrir hrunið við
litlar þakkir þáverandi ríkisstjórnar,
sem jafnvel snupraði hann. Í Kastljós-
viðtali 23. júní í fyrra, liðlega þremur
mánuðum fyrir bankahrunið, gagn-
rýndi Gylfi Seðlabankann fyrir and-
varaleysi í gjaldeyrismálum. Hann
sagði að Seðlabankinn bæri ábyrgð á
að í landinu væri nothæft banka- og
greiðslukerfi. Seðlabankinn hefði þó
leyft þeirri óþolandi stöðu að koma
upp að bankarnir væru vaxnir hon-
um yfir höfuð. Hann hefði átt að skilja
innlenda hluta bankanna frá og hefði
hæglega getað verið bakhjarl innlenda
hlutans en sagt um leið að erlendi
hluti starfsemi þeirra kæmi Seðla-
bankanum ekki við. „En það gerði
hann ekki heldur fór með óbein loforð
í farteskinu um að þeir væru það stórir
að það yrði að bjarga þeim.“
Gylfi bætti við að vandinn væri
það mikill að þjóðin yrði allmörg ár að
vinna sig út úr honum.
Þetta sagði Gylfi liðlega þremur
mánuðum fyrir bankahrun.
Pólitík og vísindi
Nefna má fleiri fræðimenn sem farið
hafa gegn straumnum og valdinu og
gagnrýnt. Vilhjálmur Bjarnason að-
júnkt hefur boðið valdi og áhrifum
stórlaxanna birginn, talað máli lítilla
hluthafa í bönkunum og stórfyrir-
tækjunum.
Þorvaldur Gylfason hagfræðipróf-
essor hefur árum saman bent á hætt-
una samfara stækkandi skuldafjalli
erlendis. Hann hefur þráfaldlega bent
á þá einföldu viðmiðunarreglu að
gjaldeyrisvaraforði þjóðarinnar yrði
að hrökkva fyrir erlendum skamm-
tímaskuldum þjóðarinnar.
Stefán Ólafsson, félagsfræðipróf-
essor, hefur mörg undanfarin ár bent á
vaxandi ójöfnuð hér á landi og aukna
skattbyrði láglaunastétta. Hörð hríð
var gerð að honum í stjórnartíð Dav-
íðs Oddssonar og Halldórs Ásgríms-
sonar og rötuðu deilur um röksemdir
Stefáns inn í sali Alþingis þar sem tog-
ast var á um starfsheiður hans.
Sannleikur og áróður
Rétt eins og í viðskiptum og stjórn-
málum er hefðbundin spenna milli
hægri- og vinstri sjónarmiða innan
Háskóla Íslands sem ættu alla jafn-
an að vera fræðilegri hæfni háskóla-
manna óviðkomandi. En stjórnmála-
skoðanir skipta einnig máli innan
háskólans. Alþekkt er að lögfræði-
nemar hafa til skamms tíma talið
starfsframa sínum best borgið með
því að ganga í Sjálfstæðisflokkinn eða
ungliðahreyfingu hans. Þannig yrðu
tækifærin fleiri og verkefnin hugsan-
lega ábatasamari.
Þessarar hneigðar gætir einnig
innan annarra greina félagsvísinda í
HÍ.
Tryggvi Þór Herbertsson, var for-
stöðumaður Hagfræðistofnunar HÍ
1995 til ársins 2006 og stýrði mörgum
úttektum og skýrslugerðum fyrir rík-
isstjórn Sjálfstæðisflokksins og Fram-
sóknarflokksins.
Eftir að rauð ljós tóku að blikka i
íslenska fjármálakerfinu árið 2006 rit-
uðu tveir hagfræðingar hjá greiningar-
deild Danske Bank, Lars Christensen
og Carsten Valgreen, svarta skýrslu
um íslensku bankana og spáðu hruni.
Við þessu var meðal annars brugðist
með rándýrri skýrslu sem Tryggvi Þór
og þekktur bandarískur hagfræðing-
ur, Frederic Mishkin, birtu í maí þetta
sama ár.
Í skýrslu Mishkins og Tryggva
segir meðal annars að þótt áhyggjur
af hættunni samfara hröðum vexti
bankanna á nýjum sviðum viðskipta
séu ekki með öllu ástæðulausar sé
gott til þess að vita að Fjármálaeftirlit-
ið sé meðvitað um slíka hættu. Einn-
ig ætti það að hafa róandi áhrif að vita
til þess að Íslendingar ráði yfir vönd-
uðum ríkisstofnunum sem fáist við
öryggi og heilbrigði íslenska banka-
kerfisins.
En bankakerfið hrundi haustið
2008. Tryggvi Þór var þá ráðgjafi Geirs
H. Haarde forsætisráðherra. Hann er
nú þingmaður Sjálfstæðisflokksins.
Davíð tapar fyrir Golíat
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
stjórnmálafræðiprófessor er tal-
inn einn helsti hugmyndafræðingur
frjálshyggjunnar og Sjálfstæðisflokks-
ins hér á landi. Hann er jafnframt
sagður einn helsti arkitekt þeirrar
stefnu sem sótti réttlætingar sínar og
styrk til hagfræði Hayeks og Fried-
mans, helstu forkólfa nýfrjálshyggj-
unnar. Hann hefur ritað um fimmtán
bækur sem margar hverjar eru notað-
ar sem undirstöðutexti í stjórnmála-
fræði í HÍ. Hann hefur meðal annars
ritað verk um það hvernig Ísland geti
orðið ríkasta land í heimi og fjallað
um íslenska efnahagsundrið víða um
heim í fyrirlestrum. Í Wall Street Jo-
urnal í ársbyrjun 2004 og víðar kallaði
hann stefnu íslenskra stjórnvalda best
heppnuðu frjálshyggjutilraun verald-
ar. Aðeins væri eftir að treysta sér-
eignarrétt á orkulindum landsmanna.
Sjálfur hefur Hannes Hólmsteinn
viðurkennt að hafa dansað með út-
rásinni, en telur meginástæðu hruns-
ins vera þá að Davíð Oddsson hafi
sleppt stjórnartaumunum árið 2004
og orðið að láta í minni pokann fyrir
nýríkum auðkýfingum. Davíð hafi séð
fyrir að ekki mætti sleppa hendinni af
þeim og forseta Íslands, sem hafi gef-
ið þeim lausan tauminn með því að
synja fjölmiðlalögum Davíðs staðfest-
ingar vorið 2004. Í raun endurómar
Hannes Hólmsteinn fræga ræðu Dav-
íðs á landsfundi Sjálfstæðisflokksins í
lok mars síðastliðnum. Þar sagði Dav-
íð orðrétt: „Það er enginn vafi í mín-
um huga á því að sú óheillaþróun að
eigendur bankanna eignuðust alla
frjálsa fjölmiðla varð til þess að þeir
urðu smám saman eins og hafnir yfir
gagnrýni. Það gerði næstum ógerlegt
að stöðva vöxt þeirra og útþenslu auk
þess sem flestir voru í klappliði þeirr-
ar útrásar, líka þeir sem nú vilja ekkert
við kannast. Eyðilegging fjölmiðlalag-
anna er því mesta pólitíska skemmd-
arverk sem unnið hefur verið í síðari
tíma sögu Íslands. Örlög fjölmiðlalag-
anna, þar sem löggjafarvaldið var haft
undir, færðu auk þess útrásarvíking-
unum þá trú að nú væru þeir ósnert-
anlegir og þeim væru allir vegir færir.“
Þessi söguskýring Hannesar og
Davíðs hefur hvorki verið sönnuð né
afsönnuð með vísindalegum hætti,
hvorki í Háskóla Íslands né annars
staðar svo vitað sé.
Járnkarl og kúbein
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
var upphaflega skipaður lektor í Há-
skóla Íslands árið 1988 af þáverandi
menntamálaráðherra Birgi Ísleifi
Gunnarssyni, flokksbróður Hannes-
ar. Skipan hans olli miklum deilum
og fór hátt í fjölmiðlum lengi vel.
Dómnefnd á vegum HÍ komst að
þeirri niðurstöðu að Hannes Hólm-
steinn væri ekki hæfur til þess að
gegna stöðunni. Á fundi félagsvís-
indadeildar hlaut hann ekkert at-
kvæði en Ólafur Harðarson, nú stjórn-
málafræðiprófessor, nær öll atkvæði
háskólakennaranna. Stúdentar mót-
mæltu skipun Hannesar og ýmsar
stofnanir Háskólans ályktuðu einnig
á sama veg. Félagsvísindadeild átaldi
vinnubrögð Birgis Ísleifs harðlega.
„Með embættisveitingu þessari hef-
ur menntamálaráðherra, Birgir Ísleif-
ur Gunnarsson, brotið freklega gegn
þeirri grundvallarreglu vestrænna
háskóla, að þar skuli menn veljast til
starfa á grundvelli faglegrar hæfni á
tilteknum sérsviðum en ekki á grund-
velli pólitískra eða annarra skoðana.“
Háskólaráð ályktaði á sömu lund
snemmsumars 1988. Háskólaráð
vísaði jafnframt á bug ásökunum
menntamálaráðherra um vanhæfni
og hlutdrægni dómnefndar við mat
á umsækjendum. „Háskólaráð mót-
mælir þeirri tilraun ráðherra til að
hafa áhrif á kennslu í Háskóla Íslands
með þeim hætti að veita stöðuna á
grundvelli sérskoðana eins umsækj-
anda á eðli og hlutverki stjórnmála-
fræði. Kennslufrelsi Háskóla Íslands
hafa ráðherrar virt allt frá stofnun þar
til núverandi ráðherra gefur út hina
sögulegu greinargerð 30. júlí síðastlið-
inn. Það er einsdæmi að ráðherra gefi
út þá yfirlýsingu að kennarstöðu við
Háskóla Íslands skuli veita á grund-
vellli sérskoðana.“
Umrædd greinargerð Birgis Ísleifs
menntamálaráðherra um Hannes
Hólmstein vakti umtalsverða athygli.
Einkum þó eftirfarandi málsgrein þar
sem ráðherrann réttlætti ákvörðun
sína með vísan til skoðana umsækj-
enda en ekki til viðtekinna viðmiða
um menntun, hæfni og frammistöðu
á sviði vísinda eða kennslu. „Það
kemur glögglega fram í áliti dóm-
nefndar og öðrum gögnum máls-
ins að skoðanir núverandi kennara í
stjórnmálafræði og Hannesar H. Giss-
urarsonar á eðli og hlutverki þessarar
fræðigreinar eru um margt ólíkar. Það
er að dómi ráðherra æskilegt að ólík-
ar skoðanir á fræðigreininni eigi sér
málsvara á vettvangi Háskóla Íslands.
Í félagsvísindum er sérstaklega mikil-
vægt að tryggja fjölbreytni og frjálsa
samkeppni hugmynda.“
Hæfur en þó ekki
Eftir að Hannes Hólmsteinn hafði
verið skipaður settu nemendur fram
þá kröfu á deildarfundi í Félagsvís-
indadeild að Hannes kenndi engin
skyldunámskeið árið eftir; þeir töldu
ekki upp á það bjóðandi að mað-
ur sem ekki hefði fengið ótvíræðan
hæfnisdóm tæki slíka kennslu að sér.
Dómnefndin svaraði gagnrýni
Birgis Ísleifs á blaðamannafundi 14.
júlí 1988. Í Morgunblaðinu daginn
eftir er vitnað til fundarins: „Jónat-
an Þórmundsson (nefndarmaður og
lagaprófessor) sagði að vel hefði kom-
ið til álita að dæma Hannes óhæf-
an til að gegna lektorsstöðunni. Það
sýndi hins vegar glöggt hversu langt
dómnefndin hefði teygt sig til að gæta
fyllstu sanngirni að Hannes hefði ver-
ið dæmdur hæfur að hluta.“
Óveðrinu slotaði smám saman og
Hannes Hólmsteinn fékk frið til rann-
sókna og kennslu. Hann hélt áfram að
vera boðberi óhefts markaðsfrelsis,
einkavæðingar og lágmarksafskipta
ríkisins. Á sama tíma jukust reyndar
umsvif ríkisins í höndum Sjáflstæðis-
flokksins samfara einkavæðingu rík-
isbankanna og fleiri almenningsfyr-
irtækja.
Þegar Hannes Hólmsteinn var 13.
mars 2008, dæmdur í Hæstarétti til
talsverðra fébóta vegna brota gegn
höfundarrétti í ritum sínum um Hall-
dór Laxness gagnrýndu ýmsir yfir-
menn Háskóla Íslands fyrir að verja
ekki heiður skólans: Ótækt væri að
prófessor við skólann yrði uppvís að
ritstuldi á meira en 200 blaðsíðum.
Svanur Kristjánsson stjórnmálafræði-
prófessor ritaði meðal annars grein í
Fréttablaðið 20. júní í fyrra og gagn-
rýndi háskólarektor: „Rektor Háskóla
Íslands brást við dómnum með því að
segja að Háskóli Íslands gæti ekkert
gert í málinu og staða prófessorsins
yrði óbreytt. Hannes mun því halda
áfram að kenna og leiðbeina nem-
endum, meðal annars um vinnu-
brögð við ritun fræðilegra ritgerða.
Rektor lét hins vegar hjá líða að út-
skýra hvernig sá háskóli á að starfa
sem hefur að engu grundvallaratriði
um heiðarleika og trúmennsku í vís-
indastarfi og sannleiksleit.“
Kennir heimskreppu og framtíð
kapítalisma
Á því misseri sem nú er hafið í Há-
skóla Íslands kennir Hannes Hólm-
steinn meðal annars skyldunámskeið
í stjórnmálaheimspeki og stjórn-
málahagfræði þar sem verk eftir hann
sjálfan, rituð löngu fyrir bankahrun,
eru meðal lesefnis. Athygli vekur að
Hannes Hólmsteinn er jafnframt
kennari og umsjónarmaður málstofu
um heimskreppuna og framtíð kapí-
talismans.
Yfir dyrum hátíðarsals Háskóla Ís-
lands standa orð Jónasar Hallgríms-
sonar, „Vísindin efla alla dáð“. Í grein
í Fréttablaðinu 19. júní í fyrra lagði
Svanur Kristjánsson út af þessum
orðum á eftirfarandi hátt: „Starfsemi
háskólans var frá stofnun 1911 byggð
á þeirri grundvallaforsendu að til að
tryggja sannleiksleit háskóla þyrfti
hann að vera frjáls og sjálfstæður. Ein-
ungis þannig væri hægt að koma í veg
fyrir að annarlegir hagsmunir græfu
undan hugsjón og starfi vísindafólks.“
Þegar einungis þrjú ár voru þar til
Háskóli Íslands yrði 100 ára hrundi ís-
lenska bankakerfið. Flestir hugsandi
menn eru þess fullvissir að megin-
skýringar á hruninu og margfalt al-
varlegri kreppu af mannavöldum en
dæmi eru um frá því land byggðist sé
að leita innanlands og meðal þjóðar-
innar sjálfrar.
Spyrja má hvers virði þekking-
aröflun háskólanna sé ef hún getur
ekki komið í veg fyrir slíkt tjón sem
við blasir? Ábyrgð er talin liggja hjá
gráðugum bankamönnum, embætt-
ismönnum í lykilstöðum, stjórnmála-
mönnum og jafnvel fjölmiðlum.
En hvaða ábyrgð ber Háskóli Ís-
lands, musteri vísinda og kerfisbund-
innar þekkingaröflunar?
Sjálfur hefur Hannes Hólmsteinn viðurkennt
að hafa dansað með útrásinni, en telur megin-
ástæðu hrunsins vera þá að Davíð Oddsson hafi
sleppt stjórnartaumunum árið 2004 og orðið að
láta í minni pokann fyrir nýríkum auðkýfingum.
Svanur Kristjánsson „Rektor lét hins
vegar hjá líða að útskýra hvernig sá
háskóli á að starfa sem hefur að engu
grundvallaratriði um heiðarleika og trú-
mennsku í vísindastarfi og sannleiksleit.“
„Vísindi efla alla dáð“Spyrja
má um ábyrgð háskólasamfé-
lagsins á bankahruninu ekki
síður en ábyrgð fjölmiðla.