Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.2009, Blaðsíða 38

38 MIÐVIKUDAGUR 23. desember 2009 JÓLABLAÐ
Ég var sjálf orðin afar þreytt á því
að sjá myndir af mér í blöðum og
tímaritum. Ég minnist þess frá emb-
ættistíð minni að þegar ég mætti á
skrifstofuna á morgnana og fór að líta
í dagblöðin, þá sagði ég oft við sjálfa
mig: Æ – það vona ég að það sé ekki
mynd af mér í þessum blöðum.
En vel á minnst, fjölmiðlar. Þegar
ég hugleiddi framboð mitt árið 1980
var stóra spurningin í huga mínum
hvernig og hvort ég gæti verndað
dóttur mína fyrir öllu því umstangi og
þeirri fjölmiðlaumfjöllun sem fram-
boðið og jafnvel embættið hefðu í för
með sér. Og þetta er kannski dæmi-
gerðara fyrir afstöðu karla og kvenna
þegar opinber trúnaðarstörf og fjöl-
miðlar eiga í hlut.
Ég hafði lengst af mestar áhyggj-
ur af því hvernig Ástríði reiddi af við
þessar aðstæður og hvort fjölmiðlar
virtu einkalíf okkar. Og það verð ég að
segja, íslenskum fjölmiðlum til mik-
ils hróss, að undantekningalaust voru
þær áhyggjur ástæðulausar.“
Telur þú að embætti forseta Íslands
eigi að njóta einhverrar tiltekinnar
friðhelgi af hálfu fjölmiðla, umfram
önnur opinber embætti?
„Nei! Engan veginn. Forseta Ís-
lands má aldrei hefja yfir gagnrýni því
hann er fyrst og síðast embættismað-
ur þjóðarinnar og störf hans þjónusta
við hana.
Öll erum við mannleg. Það getur
alla hent að gera mistök. En við getum
valið milli þess að sópa þeim undir
teppið eða viðurkenna þau og læra af
þeim. Í þessum síðari kosti er máttur
mannsins og opinna samfélaga ekki
síst fólginn: að umbera gagnrýni, við-
urkenna mistök og læra af þeim.
En það fer svo hins vegar alltaf
best á því að gagnrýni sé háttvís, mál-
efnaleg og vel rökstudd. Sá sem gagn-
rýnir getur nefnilega einnig gert mis-
tök. Hann þarf að gera það upp við
sig hvort hann hefur í huga að benda
á það sem betur má fara og rökstyðja
sitt mál – eða hvort það búi að baki
að níða skóinn af öðrum og upphefja
sjálfan sig. Þetta er því ekki spurning
um hvort, heldur hvernig staðið er að
verki.“
Finnst þér við hæfi að forseta-
embættið sé notað í grínþætti eins og
Spaugstofuna og Áramótaskaupið?
„Enn og aftur snýst málið um það
hvernig hlutirnir eru gerðir. Embætti
forseta Íslands er í mínum huga mik-
ilvægt sameiningartákn þjóðarinnar.
Við verðum að hafa það í huga. En þar
með er ekki sagt að við eigum að setja
þann einstakling sem gegnir embætt-
inu upp á stall.“
Sameiningartákn þjóðarinnar
Í seinni tíð hefur oft verið bent á þá
staðreynd að fyrri forsetar, Sveinn
Björnsson og Ásgeir Ásgeirsson, hafi
í rauninni verið mun pólitískari en
almennt og lengi var gert ráð fyrir.
Þið Kristján Eldjárn lögðuð hins veg-
ar bæði áherslu á mikilvægi þess að
embættið væri hafið yfir dægurþras
og flokkadrætti. Hefur afstaða þín eitt-
hvað breyst í þessum efnum?
„Nei! – Og mér þykir vænt um að
geta þess að Kristján var mér mikilvæg
fyrirmynd. Oft spurði ég sjálfa mig, er
ég stóð frammi fyrir erfiðu álitamáli:
Hvernig hefði Kristján Eldjárn tekið á
þessum vanda?
Ég tel það óendanlega mikilvægt
að forsetinn sé hafinn yfir það sem þú
kallar „dægurþras“ og „flokkadrætti“.
Forsetinn er forseti íslenska lýðveld-
isins og embættið á því að vera mik-
ilvægt sameiningartákn þjóðarinnar.
Forsetinn verður að vera forseti allra
Íslendinga, óháð skoðunum þeirra,
kyni, aðstöðu, sögu og öðrum sér-
kennum. Þetta hefur það í för með sér
að milli forseta og þorra þjóðarinnar
verður að ríkja traust. Traust af þess-
um toga er til dæmis mikilvægur þátt-
ur í þeim álitamálum sem við höfum
verið að ræða, um forsetaembættið og
fjölmiðla.
Traust af þessum toga er auk þess
óendanlega mikilvægt þegar þjóð-
in lendir í alvarlegum áföllum. Þetta
fann ég best á þeim erfiðu tímum þeg-
ar snjóflóðin féllu með skömmu milli-
bili á Súðavík og á Flateyri. Þá skipti
það mig öllu máli að vera forseti allra
Íslendinga og geta komið fram sem
slíkur.
Við Íslendingar erum dugmikil
þjóð og hörð af okkur. Við erum jafn-
framt hjálpsöm og rík af samúð þegar
á reynir. Okkur er í raun og veru eigin-
legt að líta til þess sem sameinar okk-
ur, ekki síst þegar á móti blæs. Þess
vegna er ég sannfærð um að Íslend-
ingar vilji að forsetinn sé forseti þeirra
allra og standi fyrir það sem sameinar
þá, þrátt fyrir allt þrasið og skoðana-
ágreininginn.“
Málskotsrétturinn
Mig langar að víkja að málskotsréttin-
um og þingræðinu. Ég man að þú lýst-
ir því yfir í kosningabaráttunni 1980
að þú værir þingræðissinni. Samt sem
áður kom til álita að þú nýttir þér 26.
grein stjórnarskrárinnar og synjaðir
frumvarpi lagagildi með því að neita
að skrifa undir – ekki satt?
„Jú, eitt mál kom þar öðrum frem-
ur til álita: EES-samningurinn. Deil-
an um EES-samninginn 1992 og 1993
var einhver víðtækasta og erfiðasta
stjórnmáladeila síns tíma. Ég kynnti
mér samninginn í þaula og allt það
sem að honum laut, ráðfærði mig við
sérfræðinga og fjölda annarra aðila,
lagðist undir feld og skoðaði málið frá
flestum þeim hliðum sem mér komu í
hug. Þetta var eins og að greina flókna
stöðu í skák. Ég fann það á samtöl-
um mínum við mikinn fjölda fólks að
þjóðin var í rauninni klofin í þessu til-
finningaþrungna deilumáli.
Á endanum skrifaði ég þó und-
ir og þar réðu ekki síst hagsmunir
og möguleikar íslensks æskufólks til
náms í Evrópu. Þetta var óneitanlega
sú ákvörðun mín í forsetaembætti sem
ég þurfti mest að velta fyrir mér – en ég
hef aldrei séð eftir þeirri ákvörðun.
Annað mál sem stundum er nefnt
í þessu samhengi var hins vegar byggt
á fljótfærni og misskilningi – reyndar
svolítið spaugilegt. Þann 24. október
1985 voru liðin tíu ár frá kvennafrídeg-
inum mikla sem fékk heimsathygli á
sínum tíma. Konur höfðu því ákveð-
ið að halda upp á daginn með öðrum
fjöldafundum úti um allt land. Ég hafði
fyrir löngu ákveðið að sýna íslenskum
konum samstöðu þennan dag með því
að taka mér frí frá störfum.
Aðfaranótt kvennafrídagsins 1985
hafði það svo gerst að Alþingi sam-
þykkti bráðabirgðalög sem bönnuðu
nýhafið verkfall flugfreyja hjá Flug-
leiðum. Ég hafði fengið veður af því að
bráðabirgðalög hefði borið á góma en
enginn hafði séð ástæðu til að greina
mér frá því að þau væru í bígerð.
Um klukkan tíu um morguninn
kom ráðuneytisstjóri samgönguráðu-
neytisins til mín með bráðabirgða-
lögin og vildi að ég skrifaði undir þau
meðan hann biði. Mér var að sjálf-
sögðu óljúft að skrifa undir lög sem
beint var gegn hreinni kvennastétt á
tíu ára afmæli kvennafrídagsins. Ég
greindi því ráðuneytisstjóranum frá
því að mér hefði ekki verið tilkynnt
um þetta og ég gæti ekki skrifað undir
fyrr en ég hefði náð tali af forsætisráð-
herra, eins og ég alltaf gerði varðandi
öll mikilvæg mál.
Steingrímur Hermannsson for-
sætisráðherra var fjarverandi en stað-
gengill hans, Halldór Ásgrímsson,
náði ekki að koma til mín á Bessastaði
fyrr en rétt fyrir hádegi. Ég sagði hon-
um sem var að mér væri óljúft að skrifa
undir þessi lög á þessum degi – afmæl-
isdegi kvenna í landinu – og spurði
hvort það mætti ekki bíða til miðnætt-
is. Hann sagði að það væri ekki hægt
og hvarf síðan á braut. Ég skrifaði und-
ir lögin hálftíma síðar, rétt fyrir klukk-
an 13, svo þessi frétt spillti ekki gleði og
hátíðarstemmingu kvenna. Þá höfðu
blessaðir karlarnir í ríkisstjórninni
náð að særa upp slíkan storm í vatns-
glasi svo „lá við stórslysi“ eins og leið-
ari Morgunblaðsins orðaði það daginn
eftir.
Þetta er annað dæmi um fjölmiðla-
fár sem nánast enginn fótur var fyrir.“
Hvaða þætti máls telur þú, öðr-
um fremur, gera undirskrift forseta að
álitamáli?
„Ég efast um að hægt sé að gefa
slíka uppskrift í eitt skipti fyrir öll. Það
hvarfla þó að manni þættir er lúta að
ítrustu hagsmunum og réttindum
þjóðarinnar og sem lúta að helgustu
réttindum einstaklinga. Síðan er vert
að hafa í huga að lög geta falið í sér
ákvarðanir sem eru misjafnlega aftur-
kræfar.
Í kosningabaráttunni 1980 var ég
margbeðin um dæmi þessu lútandi
og tiltók þá tvö dæmi sem einhverjum
fréttamönnum þóttu þá ansi óraunsæ
ef ekki fyndin. Ég gerði það hins vegar
að yfirlögðu ráði að hafa dæmin öfga-
kennd. Ég sagðist ekki myndu geta
skrifað undir það að Alþingi léti land
af hendi til erlendra aðila og ég sagð-
ist aldrei myndu skrifa undir lög um
dauðarefsingu.
Ég hef oft hugsað um það síðar að
þó einhverjum hafi þótt þessi dæmi
óraunhæf á sínum tíma, þá eru þau
langt í frá óhugsandi. Annað eins get-
ur nú gerst á nokkrum árum – og ann-
að eins hefur nú gerst. Hversu ólíklegt
þótti ekki bankahrunið fyrir einungis
tveimur árum?“
Bankahrun
Talandi um bankahrunið. Allan þinn
forsetaferil lagðir þú megináherslu á
jákvæða ímynd Íslands á erlendum
vettvangi. Hvarflaði aldrei að þér í
fyrrahaust að bankahrunið hefði gert
þessa veigamestu viðleitni þíns starfs-
ferils að engu?
„Ó, jú. Ekki er nú hægt að neita
því. Fyrst eftir hrunið fékk ég það á
tilfinninguna að allt það sem ég hafði
verið að segja og gera í útlöndum
hefði verið eitt allsherjar vindhögg.
Bankahrunið er í rauninni harmleik-
ur. Það felur í sér gífurlegt áfall fyrir
þjóðina, ekki síst vegna þess að hún
var svo grunlaus, svo óundirbúin
þessum hamförum.
En svo byrjar nú aftur að rofa til.
Þannig er það nú einu sinni með lífið
og tilveruna. Mínu starfi er því ekk-
ert lokið í þessum efnum. Ég hef síð-
astliðin ár skipað þann flokk karla
og kvenna sem unnið hafa að því
að byggja upp ímynd lands og þjóð-
ar enda hljótum við öll að vera mál-
svarar Íslands á erlendri grund.
Mér finnst ég strax merkja breyt-
ingar til hins betra í afstöðu útlend-
inga til okkar. Og mér finnst gaman
að geta þess að þetta þakka ég land-
inu okkar. Þó að þjóðin hafi komist
í ómaklega og vonandi mjög tíma-
bundna ónáð, þá stendur landið
okkar fyrir sínu – eyjan hvíta í norðri
– þetta dularfulla, hreina og fallega
land sem svo margir vilja kynnast
nánar. Í þessari ímynd landsins fel-
ast ómæld auðæfi sem við verðum
að gæta vel og megum ekki spilla.“
Melgrasskúfurinn harði
Já, Vigdís, „Landið er fagurt og
frítt“, en þjóðin er enn „hnípin þjóð
í vanda“. Eru einhver sóknarfæri í
svona stöðu?
„Já, já, svo sannarlega! Það býr
nú fyrir það fyrsta mikill mannauð-
ur í þjóðinni sjálfri. Hún er dugmikil,
vel menntuð, víðsýn og tæknivædd.
Og hún er svo lífseig – eins og „mel-
grasskúfurinn harði“ í Áföngum Jóns
Helgasonar.
Bæði landið og hafsvæði þess búa
yfir miklum auði sem er ekki nema
að litlu leyti kannaður og sem við
getum nýtt en verðum ekki síður að
vernda fyrir komandi kynslóðir.
En síðast en ekki síst felast oft
mikil sóknarfæri í erfiðum aðstæð-
um sem hvetja menn – mér liggur
við að segja þvinga menn – til að rífa
sig upp frá gömlum viðhorfum og
hugsanavenjum og meta og skoða
aðstæðurnar frá nýjum og oft óvænt-
um sjónarhóli. Það er til dæmis ekk-
ert náttúrulögmál að þessi þjóð geti
ekki lifað á öðru en þorski og álfram-
leiðslu um aldur og ævi.“
Rannsókn á hruninu
Þú ert málkunnug Evu Joly sem var
fengin hingað til að rannsaka fjár-
reiður og peningaflutninga í kjölfar
hrunsins, ekki satt?
„Jú, og ég dáist að hugrekki henn-
ar og færni. Ég er þess fullviss að hún
hefur verið að vinna mikið og þarft
verk fyrir okkur. Ég sagði hér áðan
að við ættum að læra af mistökum
okkar. Að því marki sem hér var um
mistök að ræða þurfum við að fara
ofan í kjölinn á öllu því sem gerðist
og rannsaka sem best hvað fór úr-
skeiðis.
Fyrir þessu eru ýmsar ástæður.
Ein er sú að í skynsamlegum nið-
urstöðum geta falist verðmætar
upplýsingar um það hvernig við og
aðrir forðumst sambærilegar koll-
steypur síðar meir. Við þurfum einn-
ig á rannsókn að halda til að byggja
aftur upp traust með þjóðinni:
Traust á íslensku samfélagi. Auk þess
skiptir það máli í þessu samhengi að
við erum söguþjóð. Við teljum okk-
ur vita nokkuð nákvæmlega hvern-
ig til dæmis þjóðfrelsisbaráttunni
var háttað á nítjándu öld og fullveldi
fengið og lýðveldi stofnað á þeirri
tuttugustu. Við viljum því líka fá að
vita – og skilja – hvað í veröldinni fór
úrskeiðis haustið 2008.“
Umræðan um ESB
Þú hefur stundum fundið að því,
rétt eins og Halldór Laxness gerði,
til dæmis með rakarafrumvarpinu í
Brekkukotsannál, að Íslendingar séu
þrasgjarnir, eigi erfitt með að koma
sér að kjarna máls og þá skorti svo-
lítið þann þátt siðmenningar sem
felst í málefnalegri greiningu og hátt-
vísum rökræðum. Látum nú vera að
menn karpi um rakarafrumvörp, en
Ice save-málið og ESB-aðild eru ekki
beint rakarafrumvörp, Vigdís.
„Ó, nei! Ákvarðanir í þessum
málum, ekki síst hugsanleg ESB-
aðild, verður líklega afdrifaríkasta
og tilfinningaþrungnasta ákvörðun
Íslandssögunnar. Af þeim sökum er
gríðarlega mikilvægt að stjórnvöld,
ríkisfjölmiðlar og menntastofnan-
ir gangi fram fyrir skjöldu og leggi
sitt af mörkum til að móta upplýsta
og markvissa umfjöllun um allar
helstu staðreyndir þessa veigamikla
máls.
Þegar þessu er hreyft heyrist
gjarnan úr horni að þetta sé óger-
legt því málið sé svo flókið. En það
eru ýkjur og fyrirsláttur og í raun-
inni aðför að lýðræðinu. Auðvitað
má endalaust karpa um misjafnlega
flókin aukaatriði en helstu megin-
staðreyndir þessa mikilvæga álita-
máls ættu að skýra málin til muna
fyrir fjölda fólks sem nú reynir að
sækja sér upplýsingar til skotgrafar-
manna á báða bóga.
Ef yfirvöld stæðu sig í staðreynda-
söfnun og upplýsingamiðlun af
þessu tagi myndi það draga úr sund-
urþykkju með þjóðinni og auka lík-
urnar á skynsamlegri afstöðu henn-
ar til málsins. Það er því til mikils að
vinna.“
Óttast þú fólks- og atgervisflótta í
kjölfar hrunsins?
„Já, því miður má búast við því að
fólk flýi atvinnuleysi á næstu miss-
erum. En við skulum ekki gleyma
því að slíkt hefur gerst áður. Á síð-
ari helmingi sjöunda áratugar síð-
ustu aldar flutti umtalsverður fjöldi
fólks til Svíþjóðar og jafnvel til Ástr-
alíu. En margir komu sem betur fer
aftur heim. Ég varð áþreifanlega vör
við það á ferðum mínum sem forseti,
hversu fast landið togar í Íslendinga
erlendis.
Það er í senn tungan og landið
sem gera okkur að þjóð. Landið og
tungan sem geyma minningarnar.
Við svo búið fer ég að hugsa um
uppáhaldsljóðið mitt eftir vin okkar
beggja, Þorstein heitinn Gylfason.
Mér finnst vel við hæfi að birta það
í heild sinni í þessu samhengi. Það
lýsir best þessum hugrenningum
mínum.“
Þú siglir alltaf til sama lands
um svalt og úfið haf.
Þótt ef til vill sértu beggja blands
og brotsjór á milli lífs og grands,
þú kynnir að komast af.
Ef landið eina er landið þitt.
Er leiðin firna ströng.
Það marar í kafi með hrímfjall sitt
og hulduklett og útburðarpytt,
og saga þess sár og ströng.
Samt skeytirðu ekki um önnur lönd
í álögum tryggðabands.
Þótt bryddi á ísnum við ystu rönd
þú siglir án afláts með seglin þönd
til sama kalda lands.
Þorsteinn Gylfason
„Öll erum við
mannleg. Það getur alla
hent að gera mistök. En
við getum valið milli
þess að sópa þeim undir
teppið eða viðurkenna
þau og læra af þeim.
Í þessum síðari kosti
er máttur mannsins og
opinna samfélaga ekki
síst fólginn: að umbera
gagnrýni, viðurkenna
mistök og læra af þeim.
Vigdís á Alexanderströð við Háskóla Íslands Stofnun Vigdísar Finnbogadóttur
í erlendum tungumálum er rannsóknastofnun innan Hugvísindastofnunar HÍ. Vigdís
hefur því átt mörg sporin út í háskóla eftir þessum stíg.