Dagblaðið Vísir - DV - 15.01.2010, Blaðsíða 28

UM HELGINA
STYRKTARTÓNLEIKAR
KRABBAMEINSSJÚKRA BARNA Enn er hægt að
fá miða á stórtónleika Styrktarfélags krabbameinssjúkra barna sem verða
haldnir í Háskólabíói á laugardag. Fram koma Sálin hans Jóns míns, Ingó
og Veðurguðirnir, Buff, Hvanndalsbræður, Hafdís Huld, Friðrik Ómar og
Jógvan, Jóhanna Guðrún, Skítamórall, Dikta, Íslenska sveitin, Ragnheiður
Gröndal, Bollywoodshow Yesmine og sérstakur gestur er Geir Ólafs .
UMBÚÐALAUS
SÝNING
Leiksýningin Umbúðalaust verður
frumsýnd hjá Leikfélagi Kópavogs í
Leikhúsinu næsta sunnudag. Leikfé-
lagið setur árlega upp hópvinnusýn-
ingu og hefur iðulega heppnast vel.
Óræðar persónur á óræðum stað
eru knúnar til að taka málin í sínar
hendur þegar óvænt atvik gerist.
Leikritið er í leikstjórn Vigdísar Jak-
obsdóttir. Miðapantanir er á mida-
sala@kopleik.is eða í síma 554 1985.
MUNIR ÚR MÓT-
MÆLUNUM
Sýningin Fyrir ári verður opnuð
á Torginu í Þjóðminjasafninu
næsta laugardag en þar verða
sýndir munir sem komu við sögu
í mótmælunum í kjölfar efna-
hagshrunsins 2008. Þar á meðal
eru mótmælaspjöld, ílát, dreifi-
bréf, gashylki og fleira sem safn-
aðist á vettvangi. Einnig verða
sýndar ljósmyndir frá vettvangi
mótmælanna.
MIKADO Í GALLERÍ
RÁÐHÚSI
Listakonan Anna Gunnarsdóttir
opnar sýningu sína Mikado í Gallerí
Ráðhúsi á Akureyri í dag, föstudag.
Verkin eru unnin út frá japanska
spilinu Mikado og eru unnin með
svokallaðri shibori-tækni og indi-
go-litum. Anna hefur lært textíl-
hönnun og er annar eigandi gallerís
Svartfugls og Hvítspóa í miðbæ Ak-
ureyrar. Einning var hún valin bæj-
arlistamaður Akureyrar árið 2008.
Sýningin hefst klukkan 12 og er öll-
um opin.
28 FÖSTUDAGUR 15. janúar 2009 FÓKUS
Bók Hauks heitir Andlitsdrættir sam-
tíðarinnar en skáldsögur Halldórs
Laxness sem hann rýnir þar í eru
Kristnihald undir Jökli, Innansveitar-
kronika og Guðsgjafaþula sem komu
út á árunum 1968 til 1972. Þótt viða-
miklar rannsóknir hafi verið gerðar á
höfundarverki og ævi Halldórs hafa
þessar síðustu skáldsögur hans, eink-
um tvær þær síðarnefndu, notið tak-
markaðrar athygli meðal fræðimanna.
Haukur, sem einhverjir kannast eflaust
við sem einn umsjónarmanna Víðsjár
á Rás 1, auk þess sem hann hefur gert
fjölda útvarpsþátta um bókmenntir og
menningarsögu, fjallar um viðtöku-
sögu þessara sagna og sýnir meðal
annars fram á hvernig hver ritdómari
hefur búið sér til eigin mynd af Hall-
dóri og dæmt nýja bók eftir hann út
frá henni. Með greiningu sinni á skáld-
sögunum þykir Haukur einnig varpa
ljósi á þær nýju og merkilegu tilraun-
ir með skáldsagnaformið sem þær fela
í sér og stöðu þeirra meðal annarra
verka Halldórs. Tengt þessu er endur-
mat á endurminningabókinni Skálda-
tíma, sem kom út árið 1963, þar sem
Haukur færir rök fyrir því að Halldór
geri í þeirri bók einnig upp við sína pó-
etísku fortíð, en ekki eingöngu þá pól-
itísku eins og flestir hafa túlkað hana.
Eiginlegt upphaf þess að Haukur
fór að skoða umræddar bækur Hall-
dórs má rekja til fyrirlestra í Háskóla-
bíói árið 2002 þegar öld var liðin frá
fæðingu Nóbelsverðlaunaskáldsins.
„Ég sótti fyrirlestrana og fylgdist með
af miklum áhuga,“ segir Haukur. „Ég
hjó eftir því hversu lítið síðustu tvær
skáldsögur Halldórs, Innansveitar-
kronika og Guðsgjafaþula, komu við
sögu. Eftir fyrirlestrana gekk ég frá Há-
skólabíói yfir í Árnagarð, ásamt Ár-
manni Jakobssyni [dósent í íslenskum
bókmenntum við Háskóla Íslands].
Við ræddum Kristnihaldið, Innan-
sveitarkroniku og Guðsgjafaþulu og
Ármann varpaði fram þeirri kenningu
að Auður Laxness væri höfundur þess-
ara bóka – það gæti bara ekki annað
verið því þær væru svo gjörólíkar öll-
um hinum bókum Halldórs.
Kenning Ármanns var sett fram í
gríni og það má hlæja að henni ein-
mitt vegna þess að þessar bækur eru
svo ólíkar til dæmis Sjálfstæðu fólki,
Íslandsklukkunni eða Brekkukots-
annál. Þær brjóta í bága við hugmynd-
ir margra um það hvernig Halldór
Laxness skrifaði og þess vegna get-
ur maður gert sér í hugarlund að þær
séu eftir annan höfund. Ég hélt áfram
að brjóta heilann um þessar bækur
og ræða um þær við hina og þessa. Þá
rak ég mig á það að mjög margir höfðu
ekki lesið Guðgjafaþulu eða höfðu
lesið hana þegar hún kom út og ekki
fundist neitt til hennar koma – jafn-
vel fólk sem kunni verk Halldórs aft-
ur á bak og áfram að öðru leyti,“ segir
Haukur og bætir við að áhugi hans hafi
glæðst enn frekar við þetta.
Vondar eða góðar bækur?
„Spurningar vöknuðu til dæmis um
það hvernig síðustu skáldsögum Hall-
dórs hefði verið tekið af af ritdómur-
um þegar þær komu út. Þegar ég fór að
kanna það mál kom mér á óvart hversu
blendnir dómarnir um Kristnihald-
ið voru en margir jákvæðir um Inn-
ansveitarkroniku og Guðsgjafaþulu.
Í þessu sambandi mætti nefna dóma
áhrifamikilla gagnrýnenda eins og Ól-
afs Jónssonar og Jóhanns Hjálmars-
sonar sem skrifuðu um allar bækurn-
ar þrjár. Skrif þeirra benda jafnvel til
þess að Innansveitarkronika og Guðs-
gjafaþula hafi átt þátt í að opna augu
þeirra fyrir frumleika Kristnihaldsins.
Ólafur og Jóhann sáu augljós tengsl á
milli bókanna en smám saman varð
sú hugmynd ríkjandi að Kristnihaldið
nyti mikillar sérstöðu og væri einstakt
formbyltingarverk á ferli Halldórs.
Þessi hugmynd var meðal annars sett
fram á afmælismálþinginu 2002.
Frekari athuganir á efninu vöktu
enn fleiri spurningar. Hvers vegna
féllu Innansveitarkronika og Guðs-
gjafaþula í skugga og í skugga hvers
stóðu þær? Voru þetta „vondar“ bæk-
ur? Eða kannski „góðar“ bækur sem
biðu þess að verða uppgötvaðar af les-
endum? Það voru spurningar af þess-
um toga sem leituðu mjög á mig og
síðustu skáldsögur Halldórs Laxness
voru sjálfvalið efni þegar kom að því
að skrifa meistaraprófsritgerðina í ís-
lenskum bókmenntum.“
Haukur segir að ein skýringin á sér-
stöðu Kristnihaldsins í hugum fólks sé
sú að Halldór hafi tekið til við að skrifa
endurminningabækur á áttunda ára-
tugnum og þær hafi togað Innansveit-
arkroniku og Guðsgjafaþulu til sín.
Og það gerist þrátt fyrir að sögumenn
beggja bóka séu nafnlausir.
„Innansveitarkronika gerist á
heimaslóðum Halldórs í Mosfellsveit
og það er í alla staði auðvelt að gera sér
í hugarlund að hann sé sögumaður.
Guðsgjafaþula hefst á því að fundum
sögumannsins og útgerðarmannsins
Íslandsbersa ber saman í Kaupmanna-
höfn í kringum 1920. Eftir útkomu
bókarinnar sýndi Matthías Johanness-
en fram á það í grein að Halldór hefði
hitt Óskar Halldórsson útgerðarmann,
sem einnig var nefndur Íslandsbersi, í
Kaupmannahöfn um líkt leyti og sag-
an segir. Þar með skapaðist sú hefð
að lesa bókina sem dulbúna ævisögu,
annaðhvort Halldórs eða Óskars. Ég
spurði mig hvort þetta væri botninn í
bókunum, það er að finna fyrirmynd-
ir, og fannst eins og aðeins hálf sagan
væri sögð því í bókunum er glímt við
þann vanda að segja sögu hvort sem
hún er skálduð eða sönn. Hvað þarf að
vera til staðar í frásögn svo hún teljist
ævisaga? Hvað þarf að vera til staðar til
þess að frásögn sé skáldsaga? Viðtök-
ur Innansveitarkroniku og Guðsgjafa-
þulu sýna hvað samhengi ræður miklu
um það hvernig við túlkum hluti, ekki
aðeins þegar bókmenntaverk eru ann-
ars vegar heldur yfirleitt. Það sem vak-
ir fyrir mér í bókinni er að setja þess-
ar bækur í samhengi sem gerir þær
áhugaverðar og opnar augu lesenda
fyrir kostum þeirra.“
Svipað og samband Sæma
rokk og Fischers
Kristnihald undir Jökli, Innansveit-
arkronika og Guðsgjafaþula eru hver
með sínum hætti heimspekilegar
hugleiðingar, segir Haukur, um það
hvernig maður segir sögu af eigin ævi
eða atburðum sem maður hefur orð-
ið vitni að. „Þær fjalla um það hvernig
atburðir breyta lífi sjónarvotta. Hvern-
ig ætli líf fjárhirðanna í haganum hafi
til dæmis verið eftir að skarar himn-
eskra hersveita birtust þeim? Vissir at-
burðir geta yfirtekið ævi manns, örlög
annarra geta orðið að örlögum manns
sjálfs eftir því sem tímar líða, svo vitn-
að sé óbeint í sögumann Guðsgjafa-
þulu.
Ég hef stundum reynt að skýra
þetta með því að segja að sögumað-
ur Guðsgjafaþulu eigi í svipuðu sam-
bandi við Íslandsbersa og Sæmi rokk
átti við Bobby Fischer. Í lífi okkar og
minni verða atburðir mjög mispláss-
frekir, sumir þenjast út, aðrir dragast
saman. Þessi heimspekilegu umfjöll-
unarefni bókanna má svo aftur skoða
með hliðsjón af ævisögu Halldórs
sjálfs eins og hann segir hana til dæm-
is í Skáldatíma. Frásögn Halldórs þar
af handtöku Veru Hertzsch í Moskvu,
sem hann varð sjónarvottur að, um-
turnar ævisögu hans eins og hún hafði
verið sögð fram að því. Alda Björk
Valdimarsdóttir bókmenntafræðing-
ur skrifaði mjög áhugaverða grein um
þetta efni í Skírni árið 2007 en eins
og þekkt er hafði Halldór þagað um
handtökuna um áratuga skeið. Þessi
uppljóstrun Halldórs snerti líf margra
sem töldu að hann hefði leynt „sann-
leikanum“ um Sovétríkin frá lokum
fjórða áratugarins.“
Áhorfendur emjuðu af kvölum
Á Hauki er að heyra að þeir sem lesi
bók hans með þær væntingar að hann
kveði upp úr með hvort Innansveit-
arkronika og Guðsgjafaþula séu ævi-
sögur, skáldsögur, skáldævisögur eða
eitthvað enn annað, geti ekki gert sér
vonir um afdráttarlaust svar við því.
Það sé enda ekki markmið hans með
verkinu.
„Ég reyni að sýna fram á að Halldór
hafi viljað losna undan ákveðnu leið-
sögumannshlutverki sem hann var
í. Þetta kemur raunar fram í bréfum
sem hann sendi Peter Hallberg á sjö-
unda áratugnum um leikritin. Þar lýs-
ir hann því hvernig áhorfendur fengu
hlutverk í sköpun verkanna, hlutverk
sem margir kærðu sig ekki um að
gegna. Í bréfinu segir hann þeir emj-
uðu „af líkamlegum kvölum“ yfir öllu
því sem þeim þótti vanta: „á sama hátt
og t.d. ákaflega þyrstur maður mundi
gera ef honum væri borinn harðfiskur
að drekka.“ Ég held að það sama hafi
vakað fyrir Halldóri þegar hann rit-
ar skáldsögurnar þrjár. Hann plantar
í þær alls konar frásagnarformúlum
sem við þekkjum en snýr upp á þær
þannig að við getum ekki dregið hef-
bundnar ályktanir eins og við gerum
alla jafna. Vaninn er mjög sterkur og
ef við horfum til dæmis á Sjónvarpið
þá búumst við til dæmis ekki við því
að heyra dósahlátur í CSI-þætti, en ef
það gerðist myndi það örugglega rugla
okkur í ríminu. Stundum koma svo
fram verk sem endurskilgreina leik-
reglurnar, til að mynda Twin Peaks-
þættir Davids Lynch þar sem spennu,
gamni og sápu er hrært saman. Leikur
Halldórs í þessum þremur skáldsög-
um felst meðal annars í því að blanda
saman bókmenntagreinum og það
gerir hann til að fá lesendur til þess að
hugsa sjálfa. Ég held að það sé það sem
hann vill helst af öllu.“
Haukur segir Halldór ekki endilega
vera að predika fyrir kórinn heldur vilji
hann að fólk sé virkari þátttakendur í
skáldskap. Það finnst Hauki líka mega
yfirfæra á hið pólitíska eða samfélags-
lega svið.
„Þegar þarna er komið sögu held ég
að hann hafi viljað að lesendur tækju
afstöðu út frá eigin forsendum. Þetta
finnst mér hafa gleymst í umræðu um
þessar bækur því þótt þær séu ekki pól-
itískar í sama skilningi og bækur Hall-
dórs frá fjórða áratugnum eru í þeim
siðferðileg, samfélagsleg og heim-
spekileg álitaefni sem lesendur verða
að glíma við og leiða til lykta. Í bókun-
um er ítrekað varpað fram grundvall-
arspurningum sem hreyfa við lesend-
DV1001048042
DV1001141960
Fræðirit um síðustu skáldsögur Halldórs Laxness var ein þeirra fjölmörgu bóka sem
gefnar voru út fyrir jólin sem nýverið runnu sitt skeið. Bókin er byggð á meistaraprófs-
ritgerð Hauks Ingvarssonar og þykir varpa afar áhugaverðu og nýstárlegu ljósi á þróun
skáldsins á sjöunda og áttunda áratug liðinnar aldar. Ein kveikja þess að Haukur fór
að skoða síðustu skáldsögur Halldórs var sú kenning sem hann heyrði frá einum fræði-
manni, þó á léttum nótum væri, að Auður Laxness hefði í raun skrifað þessar bækur.
Vildi að lesendur
HUGSUÐU
Andlitsdrættir samtíðarinnar Í
bókinni rannsakar Haukur síðustu
skáldsögur Halldórs Laxness.