Dagblaðið Vísir - DV - 17.05.2013, Blaðsíða 41
Menning 41Helgarblað 17.–21. maí 2013
„Star Wars í dulargervi“ „Heimspekingar togaðir úr háloftunum „Óþreytandi og á nóg eftir“
Star Trek
Into Darkness
J.J.Abrams
Hver er ég – og
ef svo er, hve
margir?
Richard David Precht
Iron Man 3
Shane Black
Síðasta stuna listamanns
Magnús Pálsson
myndlistarmaður
Segir sýninguna í
Hafnarhúsinu líklega þá
síðustu á ferli sínum.
Fallið í yfirlið á
þýskri leikhúshátíð
E
in virtasta leiklistarhátíð í heimi
fagnar 50 ára afmæli sínu um
þessar mundir. Valur Gunnars
son fór á Theatertreffen í Berlín
og fylgdist með æstum áhorf
endaumræðum og maraþonleiksýn
ingum.
„Mér þykir leitt að segja
„negragríma,“ en „negragríma“ er það
sem þetta var kallað og það er ekki til
annað orð yfir þetta en „negragríma“
þó maður eigi helst ekki að nota það
orð,“ segir kynnirinn í bleika kjólnum
þegar fjallað er um þann óheppilega
sið á fyrri hluta 20. aldar að hvítir leik
arar máluðu sig svarta í framan og léku
staðlaðar ímyndir af blökkumönnum.
„En þú varst að nota orðið þrisvar!“
kallar einhver úr salnum. „Mér þykir
þetta leitt,“ segir sú á sviðinu og gerir
fleiri tilraunir til að afsaka sig. Að lok
um getur hún ekki meir og það líður
yfir hana.
Það er 50 ára afmæli Theatertreffen
í Berlín, einnar virtustu leiklistar
hátíðar í heimi, en ekki er allt drama
á sviðinu fyrirfram ákveðið. Ljósin
kvikna og áhorfendur yfirgefa salinn.
Ef til vill munu hátíðarhöldin halda
áfram þegar kynnirinn hefur vaknað
aftur til lífsins.
Drama í skugga múrsins
Hátíðin var fyrst haldin árið 1964 þegar
borginni var skipt í tvennt og leik
hús austan megin við múrinn kepptu
við þau vestan megin um að vera
sem best. Þessi mikla samkeppni er
ein ástæða þess að leikhúsmenning
borgarinnar er enn með eins miklum
blóma og raun ber vitni, en óvíða eru
jafn mörg leikhús miðað við höfðatölu
og einmitt hér.
Á hinu fyrsta Theatertreffen komu
leikhópar frá þýska málsvæðinu öllu,
Austur og VesturÞýskalandi, Austur
ríki og Sviss, saman og sýndu listir sín
ar. Meðal hápunkta fyrstu hátíðarinnar
var frumflutningur á hinu nú klassíska
verki Marat/Sade. Hátíðin hefur notið
mikilla vinsælda allar götur síðan og
er enn þann dag í dag afar erfitt að fá
miða.
Skrifaði sig í hel
„Þetta er besta sýning sem ég hef séð á
tíu árum á Theatertreffen,“ kallar kona
úr áhorfendasalnum eftir sýningu á
„Jeder stirbt für sich allein“ (Allir deyja
einir) í flutningi Thalialeikhússins frá
Hamborg. Bókin sem verkið er gert eft
ir byggir á sannsögulegum heimildum
og kom fyrst út árið 1947. Höfundur
inn, Hans Fallada, var langt leiddur af
drykkjusýki og morfínfíkn þegar hann
komst yfir Gestapóskjöl um hjón sem
dreifðu póstkortum með áróðri gegn
Hitler og voru tekin af lífi fyrir vikið.
„Það tók hann aðeins fjórar vikur að
skrifa 700 blaðsíðna skáldsögu um
efnið og hann lést nánast um leið og
því var lokið,“ útskýrir Uwe Gössel,
einn skipuleggjenda hátíðarinnar.
Ástin og óttinn
„Óttinn er allsráðandi í þessu samfé
lagi og óttinn er einnig ráðandi í dag,
ótti við efnahagshrun og atvinnuleysi
og þunglyndi verður æ algengari kvilli.
Þannig myndast tenging við samtím
ann,“ segir leikstjórinn Luk Perceval.
„En eins og Tsjekov sagði eru allar góð
ar sögur í raun ástarsögur, og það á við
hér líka þar sem samband hjónanna
tveggja er í forgrunni.“
Leikararnir tala mismunandi mál
lýskur, og athygli vekur að pyntinga
meistari SS talar með þykkum austur
rískum hreim. „Austurríkismenn
töluðu eftir á um sjálfa sig sem fyrstu
fórnarlömb Hitlers, en þeir voru með í
þessu líka,“ segir einn áhorfenda.
Maraþonleikhús
Leikverkið tekur um fjóra og hálfa
klukkustund í flutningi, sem þykir
ekki endilega langt hér í borg. Tveim
ur dögum síðar skín sólin skært yfir
Berlín. Rússarnir fagna stríðslokum í
68. sinn á milli stalínískra minnisvarða
í Treptowergarði, aðrir fara í kirkjur
til að fagna uppstigningardegi og mun
fleiri í almenningsgarða með bjór í
hönd til að fagna komu sumars. Við
Volksbühne er hins vegar stór hópur
saman kominn um miðjan dag til að
horfa á fimm klukkutíma uppsetningu
Leipzigleikhússins af Stríði og friði.
Fólk hefur litlar áhyggjur af að missa
af sólinni og færri komast að en vilja. Í
fyrra tók flutningur á verki Ibsens, Jón
Gabríel Borkmann, heilar tólf klukku
stundir.
Raunsæir Skandínavar
„Ég hef komið hingað á hverju ári í
fimm ár,“ segir Petra Franson, sænsk
leikkona og doktorsnemi í leikhús
fræðum. „Þýskt leikhús er einfaldlega
það besta í heimi og það er hægt að
gera hluti hér sem aldrei væri hægt að
gera heima. Í Svíþjóð gerist það aldrei
að sýningar séu meira en þrír og hálf
ur tími.“
En hver er efnislegur munur á þýsku og
skandinavísku leikhúsi?
„Í enskumælandi leikhúsi er að
aláherslan oftast á sálarlíf persón
anna,“ segir Petra, „en í Skandinav
íu er rík hefð fyrir félagslegu raunsæi
sem nær allt aftur til natúralistanna
Ibsens og Strindbergs. Í Þýskalandi er
meira tekist á við rýmið sjálft og leik
ararnir eru ekki hræddir við að stíga út
úr rullum sínum. Við erum meðvituð
um að við erum að horfa á sýningu, en
á sama tíma er oft beinskeyttur póli
tískur boðskapur.“ Þorleifur Arnarson,
íslenskur leikstjóri sem hér er stadd
ur til að halda erindi, samsinnir þessu:
„Á Íslandi myndu flestir fyrst og fremst
tala um söguna, frekar en persónurnar
eða boðskapinn.“
Stríð, friður og óvinir fólksins
Einn helsti leikstjóri Þjóðverja um
þessar mundir er Thomas Ostermeier
og viku áður var ég vitni að uppfær
slu hans á Óvini fólksins eftir natúral
istann Ibsen í Schaubühne. Þegar
kemur að uppgjöri Stockmanns lækn
is við þorpsbúa er kveikt á ljósum og
áhorfendur hvattir til að taka þátt í
umræðunum. „Hefur þetta áhrif á
hvernig sýningin endar?“ kallar einn
áhorfenda. „Við höldum umræðunum
áfram á meðan einhver hefur enn eitt
hvað að segja,“ svarar læknirinn.
Eitthvað svipað gerist í Stríði og
friði. Eftir fjóra klukkutíma af Tol
stoy tekur við klukkutíma afbygging
verksins þar sem leikararnir, stund
um í hlutverkum sínum, stundum
ekki, ræða það sín á milli og við áhorf
endur. Við fáum aldrei að týna okkur
í sögunni, aldrei að gleyma því að við
erum stödd í leikhúsi.
Heilög Jóhanna hreinsar til
Upphafsmaður þessarar hefðar var
Bertolt Brecht, sem á millistríðsár
unum bjó til leikhús þar sem ætlunin
var ekki aðeins að skemmta áhorfend
um heldur neyða þá til að hugsa um
boðskap verksins með því að brjóta
það upp með svokölluðu „verfremd
ungseffekt“ eða framandgervingu eins
og það heitir á íslensku. Það er því við
eigandi að eitt af höfuðverkum Thea
tertreffen í ár skuli vera verk hans um
Heilaga Jóhönnu í sláturhúsinu.
Sýningin er sett upp eins og þögul
kvikmynd við undirleik píanós og texta
sem segir okkur í meginatriðum hvað
fram fer. Sagan hefst í villta vestrinu,
en undir lokin hafa stórborgir Banda
ríkjanna risið í allri sinni dýrð og tjald
á sviðinu kynnir leikarana í lit. Merki
legt nokk er það fyrst hér sem sögu
þráðurinn heldur sig að mestu leyti á
sviðinu, utan eina og eina vísun í fólkið
á fimmta bekk.
Gagnrýnir áhorfendur
„Hér er tekist á við mörg þemu, án
þess að það sé neinn sýnilegur punkt
ur með því,“ segir Olga Husch, kennari
í þýsku. Það er kannski helst tvennt
sem vekur athygli á hátíðinni, annars
vegar hinn mikli áhugi á leikhúsi og
hins vegar hið gagnrýna viðhorf áhorf
enda. Á Íslandi virðist stundum að
helst sé um hátíðarleikhús að ræða
sem fólk sækir einu sinni á ári í sínu
fínasta pússi og sannfærir síðan hvert
annað um hvað hafi verið gaman. Í
Berlín er fólk óhræddara við að gagn
rýna, án þess að það dragi nokkuð úr
áhuganum nema síður sé.
Kynnirinn í bleika kjólnum stígur
aftur á svið, virðist hafa rankað við sér
og er nú kominn í grænan bol utan
yfir. Hún kynnir Elfride Jelinek á svið,
austur rískan nóbelsverðlaunahafa
sem er eitt helsta leikskáld þýska mál
svæðisins nú um stundir.
Ekki nóg bara að kvarta
Þeir sem eiga von á stífum samræðum
við hátíðargestinn komast brátt að
öðru, í stað Jelinek birtist búktalari
með brúðu í hennar líki. Að því búnu
lýkur sýningunni og barinn er opnað
ur leikhúsgestum. Á sviðinu, að sjálf
sögðu, til að afbyggja enn bilið á milli
áhorfenda og leikara.
Það er gott að vita að þrátt fyrir
sína miklu hefð getur þýskt leikhús
enn gert grín að sjálfu sér á milli þess
sem það reynir að hvetja áhorfendur
til aðgerða í umheiminum. Eða, eins
og Stockmann læknir segir á sviði
Schaubühne: „Það er ekki nóg bara að
kvarta á sviðinu. Maður verður líka að
gera eitthvað.“ n
n Stórafmæli virtar leiklistarhátíðar í Berlín n Theatertreffen heimsótt
kvöldið þiðnaði svo hljómurinn
þegar hann hengdi upp hornið
fyrir ofan arineldinn og barst úr
horninu.“
Í verki Magnúsar bjó hann til
skúlptúr sem samanstóð af inn
volsinu í lúðri og innvolsinu í skó
kassa. „Ég vildi hlutgera hljóminn.
Búa til lúðurhljóm í skókassa,“
segir hann. „Aðstandendur sýn
ingarinnar völdu þetta nafn því
þeim fannst það á einhvern hátt
viðeigandi. Og ég er sáttur við það
heiti.“
Síðasta stunan
Magnús er 83 ára og segir að nú
sé komið að lokum á sínum lista
mannsferli. Hann sé búinn að lofa
sínum nánustu að hann sé hættur.
Samt fæddist nýtt verk nú í vetur
sem flutt verður á sýningunni um
helgina.
„Ég hugsa að það verði minn
síðasti nýgjörningur. Verk
ið heitir Stuna og fjallar um
það sem ég kalla eina þyngstu
stununa í íslenskri menn
ingarsögu. Þetta er stuna Hall
gríms Péturssonar sem gerð
var ódauðleg í ljóði Matthíasar
Jochumssonar þar sem skáldið
yrkir um banalegu Hallgríms.
Ljóðið endar á orðunum: Inn í
dimmt og hrörlegt hús ég treð.
Hver er sá sem stynur, þar á beð?
Þessi stuna hefur alltaf verið mér
hugleikin, eins og lúður hljómur
Münchausen.“ n
„Við höldum um-
ræðunum áfram á
meðan einhver hefur enn
eitthvað að segja
Úr leikritinu
Allir deyja einir
eftir Hans Fallada
Verkið er unnið upp
úr raunverulegum
Gestapo-skjölum.
Bertholt Brecht afbyggður Áhorfendur
eru sjálfir í stóru hlutverki á Theatertreffen.
Leikhús
Valur
Gunnarsson