Dagblaðið Vísir - DV - 17.05.2013, Qupperneq 41

Menning 41Helgarblað 17.–21. maí 2013
„Star Wars í dulargervi“ „Heimspekingar togaðir úr háloftunum „Óþreytandi og á nóg eftir“
Star Trek
Into Darkness
J.J.Abrams
Hver er ég – og
ef svo er, hve
margir?
Richard David Precht
Iron Man 3
Shane Black
Síðasta stuna listamanns
Magnús Pálsson
myndlistarmaður
Segir sýninguna í
Hafnarhúsinu líklega þá
síðustu á ferli sínum.
Fallið í yfirlið á
þýskri leikhúshátíð
E
in virtasta leiklistarhátíð í heimi
fagnar 50 ára afmæli sínu um
þessar mundir. Valur Gunnars­
son fór á Theatertreffen í Berlín
og fylgdist með æstum áhorf­
endaumræðum og maraþonleiksýn­
ingum.
„Mér þykir leitt að segja
„negragríma,“ en „negragríma“ er það
sem þetta var kallað og það er ekki til
annað orð yfir þetta en „negragríma“
þó maður eigi helst ekki að nota það
orð,“ segir kynnirinn í bleika kjólnum
þegar fjallað er um þann óheppilega
sið á fyrri hluta 20. aldar að hvítir leik­
arar máluðu sig svarta í framan og léku
staðlaðar ímyndir af blökkumönnum.
„En þú varst að nota orðið þrisvar!“
kallar einhver úr salnum. „Mér þykir
þetta leitt,“ segir sú á sviðinu og gerir
fleiri tilraunir til að afsaka sig. Að lok­
um getur hún ekki meir og það líður
yfir hana.
Það er 50 ára afmæli Theatertreffen
í Berlín, einnar virtustu leiklistar­
hátíðar í heimi, en ekki er allt drama
á sviðinu fyrirfram ákveðið. Ljósin
kvikna og áhorfendur yfirgefa salinn.
Ef til vill munu hátíðarhöldin halda
áfram þegar kynnirinn hefur vaknað
aftur til lífsins.
Drama í skugga múrsins
Hátíðin var fyrst haldin árið 1964 þegar
borginni var skipt í tvennt og leik­
hús austan megin við múrinn kepptu
við þau vestan megin um að vera
sem best. Þessi mikla samkeppni er
ein ástæða þess að leikhúsmenning
borgarinnar er enn með eins miklum
blóma og raun ber vitni, en óvíða eru
jafn mörg leikhús miðað við höfðatölu
og einmitt hér.
Á hinu fyrsta Theatertreffen komu
leikhópar frá þýska málsvæðinu öllu,
Austur­ og Vestur­Þýskalandi, Austur­
ríki og Sviss, saman og sýndu listir sín­
ar. Meðal hápunkta fyrstu hátíðarinnar
var frumflutningur á hinu nú klassíska
verki Marat/Sade. Hátíðin hefur notið
mikilla vinsælda allar götur síðan og
er enn þann dag í dag afar erfitt að fá
miða.
Skrifaði sig í hel
„Þetta er besta sýning sem ég hef séð á
tíu árum á Theatertreffen,“ kallar kona
úr áhorfendasalnum eftir sýningu á
„Jeder stirbt für sich allein“ (Allir deyja
einir) í flutningi Thalia­leikhússins frá
Hamborg. Bókin sem verkið er gert eft­
ir byggir á sannsögulegum heimildum
og kom fyrst út árið 1947. Höfundur­
inn, Hans Fallada, var langt leiddur af
drykkjusýki og morfínfíkn þegar hann
komst yfir Gestapóskjöl um hjón sem
dreifðu póstkortum með áróðri gegn
Hitler og voru tekin af lífi fyrir vikið.
„Það tók hann aðeins fjórar vikur að
skrifa 700 blaðsíðna skáldsögu um
efnið og hann lést nánast um leið og
því var lokið,“ útskýrir Uwe Gössel,
einn skipuleggjenda hátíðarinnar.
Ástin og óttinn
„Óttinn er allsráðandi í þessu samfé­
lagi og óttinn er einnig ráðandi í dag,
ótti við efnahagshrun og atvinnuleysi
og þunglyndi verður æ algengari kvilli.
Þannig myndast tenging við samtím­
ann,“ segir leikstjórinn Luk Perceval.
„En eins og Tsjekov sagði eru allar góð­
ar sögur í raun ástarsögur, og það á við
hér líka þar sem samband hjónanna
tveggja er í forgrunni.“
Leikararnir tala mismunandi mál­
lýskur, og athygli vekur að pyntinga­
meistari SS talar með þykkum austur­
rískum hreim. „Austurríkismenn
töluðu eftir á um sjálfa sig sem fyrstu
fórnarlömb Hitlers, en þeir voru með í
þessu líka,“ segir einn áhorfenda.
Maraþonleikhús
Leikverkið tekur um fjóra og hálfa
klukkustund í flutningi, sem þykir
ekki endilega langt hér í borg. Tveim­
ur dögum síðar skín sólin skært yfir
Berlín. Rússarnir fagna stríðslokum í
68. sinn á milli stalínískra minnisvarða
í Treptower­garði, aðrir fara í kirkjur
til að fagna uppstigningardegi og mun
fleiri í almenningsgarða með bjór í
hönd til að fagna komu sumars. Við
Volksbühne er hins vegar stór hópur
saman kominn um miðjan dag til að
horfa á fimm klukkutíma uppsetningu
Leipzig­leikhússins af Stríði og friði.
Fólk hefur litlar áhyggjur af að missa
af sólinni og færri komast að en vilja. Í
fyrra tók flutningur á verki Ibsens, Jón
Gabríel Borkmann, heilar tólf klukku­
stundir.
Raunsæir Skandínavar
„Ég hef komið hingað á hverju ári í
fimm ár,“ segir Petra Franson, sænsk
leikkona og doktorsnemi í leikhús­
fræðum. „Þýskt leikhús er einfaldlega
það besta í heimi og það er hægt að
gera hluti hér sem aldrei væri hægt að
gera heima. Í Svíþjóð gerist það aldrei
að sýningar séu meira en þrír og hálf­
ur tími.“
En hver er efnislegur munur á þýsku og
skandinavísku leikhúsi?
„Í enskumælandi leikhúsi er að­
aláherslan oftast á sálarlíf persón­
anna,“ segir Petra, „en í Skandinav­
íu er rík hefð fyrir félagslegu raunsæi
sem nær allt aftur til natúralistanna
Ibsens og Strindbergs. Í Þýskalandi er
meira tekist á við rýmið sjálft og leik­
ararnir eru ekki hræddir við að stíga út
úr rullum sínum. Við erum meðvituð
um að við erum að horfa á sýningu, en
á sama tíma er oft beinskeyttur póli­
tískur boðskapur.“ Þorleifur Arnarson,
íslenskur leikstjóri sem hér er stadd­
ur til að halda erindi, samsinnir þessu:
„Á Íslandi myndu flestir fyrst og fremst
tala um söguna, frekar en persónurnar
eða boðskapinn.“
Stríð, friður og óvinir fólksins
Einn helsti leikstjóri Þjóðverja um
þessar mundir er Thomas Ostermeier
og viku áður var ég vitni að uppfær­
slu hans á Óvini fólksins eftir natúral­
istann Ibsen í Schaubühne. Þegar
kemur að uppgjöri Stockmanns lækn­
is við þorpsbúa er kveikt á ljósum og
áhorfendur hvattir til að taka þátt í
umræðunum. „Hefur þetta áhrif á
hvernig sýningin endar?“ kallar einn
áhorfenda. „Við höldum umræðunum
áfram á meðan einhver hefur enn eitt­
hvað að segja,“ svarar læknirinn.
Eitthvað svipað gerist í Stríði og
friði. Eftir fjóra klukkutíma af Tol­
stoy tekur við klukkutíma afbygging
verksins þar sem leikararnir, stund­
um í hlutverkum sínum, stundum
ekki, ræða það sín á milli og við áhorf­
endur. Við fáum aldrei að týna okkur
í sögunni, aldrei að gleyma því að við
erum stödd í leikhúsi.
Heilög Jóhanna hreinsar til
Upphafsmaður þessarar hefðar var
Bertolt Brecht, sem á millistríðsár­
unum bjó til leikhús þar sem ætlunin
var ekki aðeins að skemmta áhorfend­
um heldur neyða þá til að hugsa um
boðskap verksins með því að brjóta
það upp með svokölluðu „verfremd­
ungseffekt“ eða framandgervingu eins
og það heitir á íslensku. Það er því við­
eigandi að eitt af höfuðverkum Thea­
tertreffen í ár skuli vera verk hans um
Heilaga Jóhönnu í sláturhúsinu.
Sýningin er sett upp eins og þögul
kvikmynd við undirleik píanós og texta
sem segir okkur í meginatriðum hvað
fram fer. Sagan hefst í villta vestrinu,
en undir lokin hafa stórborgir Banda­
ríkjanna risið í allri sinni dýrð og tjald
á sviðinu kynnir leikarana í lit. Merki­
legt nokk er það fyrst hér sem sögu­
þráðurinn heldur sig að mestu leyti á
sviðinu, utan eina og eina vísun í fólkið
á fimmta bekk.
Gagnrýnir áhorfendur
„Hér er tekist á við mörg þemu, án
þess að það sé neinn sýnilegur punkt­
ur með því,“ segir Olga Husch, kennari
í þýsku. Það er kannski helst tvennt
sem vekur athygli á hátíðinni, annars
vegar hinn mikli áhugi á leikhúsi og
hins vegar hið gagnrýna viðhorf áhorf­
enda. Á Íslandi virðist stundum að
helst sé um hátíðarleikhús að ræða
sem fólk sækir einu sinni á ári í sínu
fínasta pússi og sannfærir síðan hvert
annað um hvað hafi verið gaman. Í
Berlín er fólk óhræddara við að gagn­
rýna, án þess að það dragi nokkuð úr
áhuganum nema síður sé.
Kynnirinn í bleika kjólnum stígur
aftur á svið, virðist hafa rankað við sér
og er nú kominn í grænan bol utan
yfir. Hún kynnir Elfride Jelinek á svið,
austur rískan nóbelsverðlaunahafa
sem er eitt helsta leikskáld þýska mál­
svæðisins nú um stundir.
Ekki nóg bara að kvarta
Þeir sem eiga von á stífum samræðum
við hátíðargestinn komast brátt að
öðru, í stað Jelinek birtist búktalari
með brúðu í hennar líki. Að því búnu
lýkur sýningunni og barinn er opnað­
ur leikhúsgestum. Á sviðinu, að sjálf­
sögðu, til að afbyggja enn bilið á milli
áhorfenda og leikara.
Það er gott að vita að þrátt fyrir
sína miklu hefð getur þýskt leikhús
enn gert grín að sjálfu sér á milli þess
sem það reynir að hvetja áhorfendur
til aðgerða í umheiminum. Eða, eins
og Stockmann læknir segir á sviði
Schaubühne: „Það er ekki nóg bara að
kvarta á sviðinu. Maður verður líka að
gera eitthvað.“ n
n Stórafmæli virtar leiklistarhátíðar í Berlín n Theatertreffen heimsótt
kvöldið þiðnaði svo hljómurinn
þegar hann hengdi upp hornið
fyrir ofan arineldinn og barst úr
horninu.“
Í verki Magnúsar bjó hann til
skúlptúr sem samanstóð af inn­
volsinu í lúðri og innvolsinu í skó­
kassa. „Ég vildi hlutgera hljóminn.
Búa til lúðurhljóm í skókassa,“
segir hann. „Aðstandendur sýn­
ingarinnar völdu þetta nafn því
þeim fannst það á einhvern hátt
viðeigandi. Og ég er sáttur við það
heiti.“
Síðasta stunan
Magnús er 83 ára og segir að nú
sé komið að lokum á sínum lista­
mannsferli. Hann sé búinn að lofa
sínum nánustu að hann sé hættur.
Samt fæddist nýtt verk nú í vetur
sem flutt verður á sýningunni um
helgina.
„Ég hugsa að það verði minn
síðasti nýgjörningur. Verk­
ið heitir Stuna og fjallar um
það sem ég kalla eina þyngstu
stununa í íslenskri menn­
ingarsögu. Þetta er stuna Hall­
gríms Péturssonar sem gerð
var ódauðleg í ljóði Matthíasar
Jochumssonar þar sem skáldið
yrkir um banalegu Hallgríms.
Ljóðið endar á orðunum: Inn í
dimmt og hrörlegt hús ég treð.
Hver er sá sem stynur, þar á beð?
Þessi stuna hefur alltaf verið mér
hugleikin, eins og lúður hljómur
Münchausen.“ n
„Við höldum um-
ræðunum áfram á
meðan einhver hefur enn
eitthvað að segja
Úr leikritinu
Allir deyja einir
eftir Hans Fallada
Verkið er unnið upp
úr raunverulegum
Gestapo-skjölum.
Bertholt Brecht afbyggður Áhorfendur
eru sjálfir í stóru hlutverki á Theatertreffen.
Leikhús
Valur
Gunnarsson