Dagblaðið Vísir - DV - 04.10.2013, Blaðsíða 18

18 Fréttir 4.–6. október 2013 Helgarblað
n Úttekt á stefnuræðu Sigmundar Davíðs n Lýsti hugmynd sinni um fyrirmyndarlandið
Andlýðræðisleg stefnu-
ræða Sigmundar Davíðs
S
tefnuræða Sigmundar Davíðs
Gunnlaugssonar forsætis­
ráðherra á miðvikudaginn
einkenndist meðal annars af
því að hann útskýrði fram­
tíðarsýn sína á Ísland. Hvernig hann
sæi fyrir sér að Ísland ætti að vera í
framtíðinni. Sú sýn Sigmundar geng­
ur út á að viss einangrun Íslendinga
sé æskileg, einangrun þar sem þjóð­
menning Íslendinga fær að dafna
og mannfæð og hugmyndafræði­
leg einsleitni er ríkjandi. Sigmundur
talaði alls ekki fyrir menningarlegri
fjölhyggju í stefnuræðunni, alþjóða­
væðingu Íslands eða opnun landsins
fyrir umheiminum, erlendum ríkis­
borgurum og erlendum áhrifum.
Einn af lykilköflunum í stefnu­
ræðu forsætisráðherrans kom
snemma í ræðunni þar sem hann
útskýrði sýn sína á „fyrirmyndar­
landið“. Sigmundur lýsti landfræði­
legum og hugmyndafræðilegum
staðháttum á þessu fyrirmyndarlandi
svona. „Landið væri eyja með skýr
landamæri frá náttúrunnar hendi og
byggð af einni þjóð með sambæri­
legt gildismat, herlausri þjóð sem býr
samt við meiri frið og meira öryggi en
flestallar þjóðir heims. Þjóðin í þessu
ímyndaða fyrir myndarlandi er ekki
fjölmenn og hefur því nóg til skipt­
anna.“
Ísland og Íslendingar
Í þessum orðum Sigmundar Davíðs
endurspeglast auðvitað í megin­
atriðum sá vilji hans að Ísland standi
utan við Evrópusambandið en inn­
ganga landsins í sambandið myndi
geta haft áhrif á á þessi „skýru landa­
mæri frá náttúrunnar hendi“ sem
hann nefndi. Þá er framtíðarland Sig­
mundar Davíðs byggt af ,„einni þjóð“
en ekki er hægt að skilja Sigmund
Davíð með öðrum hætti en að hann
telji ákjósanlegt að Íslendingar byggi
Ísland fyrst og fremst en ekki einstak­
lingar frá öðrum þjóðum. Ræða
hans, heildrænt séð, verður ekki skil­
in með öðrum hætti en að hann vilji
að ísland sé fyrir Íslendinga.
Það sem Sigmundur Davíð segir
síðast í þessum kafla rennir enn frek­
ari stoðum undir réttmæti þessar­
ar túlkunar þegar hann segir að ís­
lenska þjóðin sé ekki „fjölmenn“ og
að hún hafi því nóg „til skiptanna“.
Með inngöngu Íslands í Evrópusam­
bandið myndu einstaklingar sem til­
heyra öðrum þjóðum sambandsins
eiga auðveldara um vik að flytja til
Íslands í atvinnuleit, vandamál hafa
til dæmis komið upp í Bretlandi og
víðar vegna innflutnings Rúmena til
landanna, en ef Íslendingar standa
utan við Evrópusambandið þá er
komið í veg fyrir þetta vandamál.
Ef Ísland gengur ekki í Evrópusam­
bandið og fleiri einstaklingar sem
eru af erlendu bergi brotnir flytja ekki
til Íslands þá verður þjóðin líka alveg
örugglega „ekki fjölmenn“ áfram.
Önnur jákvæð afleiðing af því að
þjóðin sé „ekki fjölmenn“ er svo auð­
vitað sú að þá er meira „til skiptanna“
fyrir Íslendinga í þessu fyrirmyndar­
landi því „útlendingarnir“ taka ekki
af þeim atvinnu eða önnur gæði.
Þess vegna er mikilvægt að standa
vörð um mannfæð þjóðarinnar.
Gildismat þjóðar
Hið merkilegasta við ívitnuð orð Sig­
mundar Davíðs er hins vegar að hann
talar um mikilvægi þess að Ísland sé
„byggt af einni þjóð með sambæri­
legt gildismat“. Þessi orð Sigmundar
Davíðs hljóma eins og þau séu tek­
in úr ræðu evrópsks, þjóðernissinn­
aðs stjórnmálamanns á millistríðs­
árunum á síðustu öld. Á nítjándu
öldinni og eftir fyrra stríð 1918 urðu
þjóðríki Evrópu til í nokkurn veginn
þeirri mynd sem við þekkjum þau í
dag: Ottómana­veldið í Tyrklandi og
Austur­Evrópu leystist upp í öreind­
ir sínar og sömuleiðis Austurríki­
Ungverjaland og í staðinn urðu til ný
þjóðríki þar sem þegnarnir börðu sig
saman með því á hamra á sérkenn­
um sínum og þjóðareðli. Ísland fór
ekki varhluta af þessari þjóðernis­
hyggju enda var landið ósjálfstætt á
þeim tíma og sækir Sigmundur Dav­
íð innblástur sinn til þessarar orð­
ræðu sjálfstæðisbaráttunnar.
Tíminn fram að seinna stríði var
svo tímabil þjóðarinnar í Evrópu;
tímabil þar sem stjórnmálamenn,
bæði evrópskir og íslenskir, töluðu
eins og Sigmundur Davíð gerir nú
og andlegur lærifaðir hans, Jónas frá
Hriflu, gerði þá. Eftir seinna stríð tók
svo við allt önnur hugsun í Evrópu
sem gekk út á andstæðu þess þjóð­
ernislega hugsunarháttar sem leitt
hafði til seinna stríðs og varð Evrópu­
sambandið til í kjölfar þeirra hug­
myndafræðilegu hræringa sem
kenna mætti við alþjóða­ og fjöl­
menningarhyggju. Til þess að þjóð
deili „sambærilegu gildismati“ þarf
hún væntanlega að vera menningar­
lega einsleit og til þess að vera menn­
ingarlega einsleit þá þarf bakgrunnur
íbúanna væntanlega að vera svipað­
ur eða jafnvel eins. Hér daðrar Sig­
mundur Davíð aftur við hugmyndina
um „Ísland fyrir Íslendinga“.
Andlýðræðislegt daður
Bara það að Sigmundur Davíð tali
um „þjóð með sambærilegt gildis­
mat“ er afturhvarf til fortíðar. Tal
Sigmundar Davíðs um „sambæri­
legt gildismat þjóðar“ gengur líka
þvert á eina máttugustu kenningu í
stjórnmálaheimspeki á tuttugustu
öld. Kenningu um réttlæti eftir John
Rawls, sem út kom á áttunda ára­
tugnum. Í þeirri kenningu er teiknuð
upp mynd af lýðræðislegu fyrir­
myndarríki þar sem samfélagslegt
réttlæti nær fram að ganga í stofnun­
um samfélagsins.
Eitt af einkennum þess samfé­
lags er það sem Rawls kallar „skyn­
samlega fjölhyggju“ (e. reasonable
pluralism) en samkvæmt þeirri hug­
mynd geta þegnar samfélagsins að­
hyllst þá hugmyndafræði sem þeim
sýnist, iðkað þau trúarbrögð sem
þeir vilja og svo framvegis en það
eina sem þeir þurfa að deila er skiln­
ingur á samfélagslegu réttlæti sem er
þannig að hverjum og einum borgara
sé gert efnahagslega kleift að kom­
ast til manns með því að ríkið tryggi
viðkomandi „félagslegar forsendur
sjálfsvirðingar“ (e. the social bases
of self­respect). Með öðrum orðum
þá deila borgararnir í þessu réttláta
„fyrirmyndarríki“ Rawls ekki „sam­
bærilegu gildismati“. Þeir geta verið
múslímar, kristnir, búddistar, græn­
metisætur, samkynhneigðir, gagn­
kynhneigðir, tvíkynhneigðir og svo
framvegis og svo framvegis. Ríkis­
valdinu kemur ekki við hvaða gildis­
mat borgararnir hafa umfram það að
þeir deila skilningi á réttlæti sem á að
tryggja hverjum og einum nægjanleg
efnisleg gæði til að komast til manns.
Af þessu leiðir að það er ekki í verka­
hring stjórnmálamannsins að hafa
áhyggjur af, eða hlutast til um „gildis­
mat“ borgaranna í ríkinu; það er
stjórnmálamanninum óviðkomandi.
Sigmundur Davíð virðist hins vegar
telja þetta „sambærilega gildismat“
vera mikilvægt og þess vert að í það
sé haldið og það varið sérstaklega.
Gildismat Sigmundar Davíðs
Raunar er hugmyndin um skynsam­
lega fjölhyggju einn af hornstein­
um lýðræðisins í stjórnmálaheim­
speki Rawls en samkvæmt henni þá
er þessi fjölhyggja eitt af grundvallar­
atriðum allra lýðræðisríkja. Rawls
segir að einungis sé hægt að úti­
loka þessa hugmyndafræðilegu fjöl­
hyggju í samfélaginu ef ríkisvaldið
beitir „kúgunarvaldi sínu til að inn­
leiða einhverja heildarhugmynda­
fræði“. Slíkt telur Rawls vera ósam­
ræmanlegt lýðræðinu þar sem þessi
fjölhyggja sé „varanlegt einkenni á
lýðræðislegu samfélagi“. Í lýðræðis­
ríkjum hefur ríkisvaldið einkarétt á
að beita nauðung eða ofbeldi með
löglegum hætti og er ríkisvaldið
orðið fasískt þegar þetta vald er mis­
notað í hugmyndafræðilegum til­
gangi af einhverri ríkisstjórn.
Af hverju kemur það Sigmundi
Davíð við hvaða gildismat þeir sem
búa á Íslandi hafa? Er það hlutverk
stjórnmálamanns í lýðræðisríki að
hafa áhyggjur af gildismati borgar­
anna? Nei, en það er hlutverk stjórn­
málamanns í gerræðisríki að gera.
Þessi orð Sigmundar Davíðs um
„sambærilegt gildismat“ eru því dað­
ur við „öfgafulla hugmyndafræði“,
svo notað sé orðalag hans sjálfs í
stefnuræðunni án þess þó að hann
hafi útskýrt hvað hann ætti við með
þeim orðum. Vill Sigmundur Davíð
beita kúgunarvaldi ríkisins til að
viðhalda „sambærilegu gildismati“
meðal borgaranna eða nægir hon­
um að beita til þess pólitísku valdi
sínu með því að útiloka „sundrung“?
Í fyrirmyndarríki Sigmundar Davíðs
er bara til eitt gildismat. Hvað segir
það okkur um gildismat hans sjálfs?
Hann aðhyllist að minnsta kosti ekki
fjölmenningarhyggju, eða það getur
varla verið.
Alið á „sundrung“
Það sem Sigmundur Davíð á við
þegar hann segir að þjóðin deildi
„sambærilegu gildismati“ er sjálf­
sagt það að kjósendur ríkisstjórnar­
flokkanna deili slíku gildismati. Þetta
er ágiskun hjá mér en þetta kann að
vera. Þeir sem ekki deila þessu gildis­
mati eru þá sjálfsagt hluti þeirra
sem hann vísar til í lok ræðunnar
þar sem hann segir: „En þeir eru til
sem hafa ekki trú á Íslandi, þeir sem
ala á sundrung og þeir sem aðhyllast
öfgakennda hugmyndafræði og líta
á hvern þann vanda sem upp kem­
ur í samfélaginu fyrst og fremst sem
tækifæri til að innleiða þær öfgar.“
Þetta er auðvitað óskiljanleg máls­
grein hjá Sigmundi Davíð þar sem
beinir orðum sínum ekki til neins
hóps en kannski á hann við and­
stæðinga ríkisstjórnarinnar og aðra
sem hafa gagnrýnt hana.
Sigmundur Davíð er því hugsan­
lega að beina þessum orðum sínum
til stórs hluta þjóðarinnar, þess fólks
sem hefur gagnrýnt hann og ríkis­
stjórnina. Líklega er þetta fólk sem
hefur ekki „sambærilegt gildismat“ og
sá meirihluti þjóðarinnar sem kaus
Framsóknarflokkinn og Sjálfstæð­
isflokkinn; þetta er fólk sem elur á
„sundrung“ en ekki „samstöðu“ með
því sem hann og meirihluti þjóðar­
innar sem stendur á bak við hann í
ljósi kosninganna hugsa og vilja.
Sigmundur Davíð vill ekki gagn­
rýnar umræður á Íslandi, hann vill
ekki „sundrung“, hann vill ekki hug­
myndafræðilega fjölhyggju; hann
vill þögn, hann vill ógagnrýna „sam­
stöðu“, hann vill „sambærilegt gildis­
mat“ og hann vill einsleita „þjóð­
menningu“, einhyggju. Hann sjálfur,
í krafti meirihlutavalds sín í gegn­
um Alþingi og ríkisstjórnina sem
á endanum er komið frá kjósend­
um, virðist vilja leggja línurnar um
það hvernig fólk á að vera og hugsa í
þessu ríki fámennis, „einnar þjóðar“
með „skýrt afmörkuð landamæri“
sem hefur „sambærilegt gildismat“ í
„samstöðu sinni“ um að gera Ísland
að „fyrirmyndarlandi“ eins og hann
segir í lok ræðunnar: „Nú stöndum
við, rúmlega 300.000 manna þjóð,
frammi fyrir tækifæri til að gera
landið okkar að sannkölluðu fyrir­
myndarlandi, framfarasinnuðu landi
þar sem hugað er að velferð allra,
þar sem auðlindir eru nýttar í sátt
við náttúruna og samheldið og ham­
ingjusamt fólk lifir í öryggi alla sína
daga.“
Er þetta fyrirmyndarland?
Það sem er kannski hvað mest trufl­
andi við þessa ræðu Sigmundar Dav­
íðs er að þetta er lýsing hans á fyr­
irmyndarlandi: Svona lítur útópía,
ekki dystópía, forsætisráðherra Ís­
lands út árið 2013. Þetta er truflandi
af því í ræðunni daðrar hann við
þjóðernishyggju, þjóðrembu, ein­
angrunarhyggju, einræðistilburði,
andlýðræðislegar hugmyndir sem
ganga þvert gegn menningarlegri
fjölhyggju og skoðanafrelsi og reyn­
ir að ala á andúð á gagnrýnum um­
ræðum með því að kalla slíkar sam­
ræður „sundrung“. Mér finnst eins og
Sigmundur Davíð telji að þeir sem
eru ósammála „samstöðu“ hans eigi
ekki heima á því „fyrirmyndarlandi“
sem hann hefur nú boðað. „Sundr­
ungaröfl, vík burt“.
Ef við viljum skýra hugmynd um
samfélag þar sem ríkja andstæðar
hugmyndir en þær sem Sigmundur
Davíð er að lýsa í ræðunni þá er Sví­
þjóð gott dæmi: Land sem hefur tek­
ið við miklum fjölda innflytjenda og
„integrerað“ þá frekar vel inn í sam­
félagið; land sem einkennist af fjöl­
menningu en ekki „þjóðmenningu“
og „sambærilegu gildismati“. Aðrir
valkostir að fyrirmyndarlandi en sá
sem Sigmundur Davíð teiknar upp
eru í stöðunni. Honum hugnast þeir
bara ekki, af því þessir valmöguleik­
ar samræmast ekki gildismati hans
sjálfs.
Það er eins og Sigmundur Davíð
hafi sofnað í pontu á einhverjum
fjöldafundi árið 1930, í einhverju
ríki á meginlandi Evrópu, og vakn­
að aftur á Alþingi á Íslandi árið 2013
og byrjað að tala eins og ekkert hafi
gerst á Íslandi eða í heiminum í 80
ár. Ísland fyrir Íslendinga – Ísland
best – Í átt til fyrirmyndarlandsins
með „þjóðmenningu“ og „sambæri­
legt gildismat“ að vopni. Enn og aftur
daðrar Sigmundur Davíð og Fram­
sóknarflokkurinn hans við andlýð­
ræðislega öfgahyggju. n
„Landið væri eyja
með skýr landa-
mæri frá náttúrunnar
hendi og byggð af einni
þjóð með sambærilegt
gildismat.
Við setningu Alþingis
Í stefnuræðu Sigmundar
Davíðs er enn og aftur
daðrað við andlýðræðislega
öfgahyggju. MynD SiGtryGGur Ari
Ingi Freyr Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Greining