Úr þjóðarbúskapnum - 01.02.1960, Blaðsíða 54

ÚR ÞJÓÐARBÚSKAPNUM
pólitískt æskilegt. Sanngirnisreglan lifði þó
áfram í vísitöluuppbótunum og skaut aftur
upp kollinum í háum kröfum eftir stríðið, en
meðan á því stóð var baráttan gegn verðbólg-
unni látin sitja í fyrirrúmi og ráða stefnunni.
Dómararnir tvístigu nú milli hinna þriggja
meginsjónarmiða: 1. sanngjarnra lífskjara, 2.
greiðslugetu atvinnuveganna miðað við
óbreytt gengi og 3. heftingar verðbólgunnar.
Sýndist sitt hverjum og taldi einn, að hefting
verðbólgunnar væri verk ríkisstjórnarinnar.
Meirihlutinn hnaut, eins og oft vill verða, um
þá röksemd, að lítið eitt meiri hækkun tekna
en taxta sýndi getu til að greiða hærri grunn-
taxta, og var fallist á verulegar hækkanir.
Niðurstaða þessa ásamt verkunum vísitölu-
hækkana varð sú mikla hækkun kaupgjalds,
sem sýnd er í töflunni. Miðað við vísitölu
100 1945—1946 (frá miðári til miðárs) voru
kauptaxtar 1952—1953 orðnir 231 stig, en
kauptekjur 235 stig. Síðan hefur þróunin verið
miklu þolanlegri, þar eð taxtar hækkuðu þó
ekki nema upp í 250 stig 1955—1956, en kaup-
tekjur upp í 274 stig.
Meginástæðan til þess, að kauphækkanir
hægðu svo á sér, var, að vísitöluuppbætur
voru afnumdar 1953, þótt sum fylkin héldu
þeim að einhverju leyti áfram. Þetta var gert
að kröfu atvinnurekenda, en miklir erfiðleik-
ar steðjuðu að útflutningsframleiðslunni og
tók að bera á alvarlegu atvinnuleysi. Jafn-
framt var undirstrikuð sú meginregla, að
kaupgjald skyldi ákveðið eftir getu atvinnu-
veganna með víðtækri hliðsjón af öllum meg-
inþáttum efnahagslífsins. Allt fram til þessa
hafði kerfið verið byggt á hrærigraut megin-
markmiða og var ýmist stigið í þennan fótinn
eða hinn. Enn var nokkur tvíhyggja í kerfinu,
og enn var ekki aðalmarkmiðið að halda kaup-
gjaldi eða verðlagi nærri stöðugleika, heldur
að miða við greiðslugetu atvinnuveganna að
óbreyttu gengi, þ. e. að láta reka með heimin-
um í heild. Dæmi Ástralíu getur því hvorki
sannað til né frá, hvort hægt sé að stýra hag-
kerfinu í jafnvægi fullrar atvinnu án verð-
bólgu með því að fela ríkinu úrslitavald um
kaupákvörðun. Það sýnir þó, að hægt er að
halda slíku kerfi um langan tíma, beita því
eftir breytilegum markmiðum og fá úrskurði
þess að mestu hlýtt. Hins vegar fæst ekki úr
því skorið, hvort kerfið hefði staðizt pólitíska
svipvinda, hefði því verið beitt til að standa
fast gegn hækkun kaupgjalds við verulegan
þunga peningalegrar eftirspumar, þ. e. a. s.
hve mikið af þrýstingnum kerfið hefði getað
tekið á sig.
Tilraunir Bandaríkjanna
Að þessu leyti eru tilraunir Bandaríkjanna
öllu merkilegri, þar eð miðað var mjög ákveð-
ið að því að halda kaupgjaldi og verðlagi
stöðugu. Þó ber þess að gæta, að í bæði skipt-
in mátti ætla, að kerfið yrði ekki langlíft og
því ekki eins sterkt, að vegna styrjaldarátaks
varð að leggja eins ríka áherzlu á vinnufrið og
stöðugleika, og að afskipti ríkisins síðustu ár-
in fyrir stríð höfðu beinst að því að örva skipu-
lagningu verkalýðsfélaga og hækkun kaup-
gjalds. Báðar tilraunimar voru mjög svipaðar
að markmiði, skipulagi og starfsárangri. Hin
fyrri hófst í janúar 1942, er National War
Labor Board var stofnað. Fyrst starfaði ráðið
einkum að því að sætta deilur og koma í veg
fyrir vinnustöðvanir, en í maí 1942 birti for-
setinn stöðvunarstefnu sína og í október sama
ár var með lögum kveðið svo á um, að verð-
lagi, kaupi og launum skyldi halda stöðugum
við þá hæð er náðst hefði 15. september. Ráð-
ið starfaði til stríðsloka. Seinni tilraunin hófst
um áramótin 1950—1951, er mikið kerfi var
sett á laggirnar til þess að tryggja efnahags-
legt jafnvægi jafnframt þeirri endurhervæð-
ingu, er fram fór. Kaupstöðvunarráð — Wage
Stabilization Board — var stofnað og starfaði
það til ársloka 1952, en var lagt niður við
valdatöku Eisenhowers.
52