Úr þjóðarbúskapnum - 01.12.1966, Síða 5

Jónas H. Haralz:
Frjálshyggja og skipulagshyggja
— andstæður í stjóm íslenzkra efhahagsmála
Erincli lialdið í Háskóla íslands á samkomu í tilefni af 25 ára afmæli
viðski’ptadeildar, 29. október, 1966.
Inngangur.
í skoðunum manna á efnahagsmálum hefur
löngum gætt tveggja meginsjónarmiða, sem
kenna má við frjálshyggju annars vegar og
skipulagshyggju hins vegar. Það er ætlun mín
að kanna í þessu erindi áhrif þessara tveggja
sjónarmiða á stjórn íslenzkra efnahagsmála á
undanförnum áratugum. Ég mun leitast við
að sýna fram á, að þessi tvö sjónarmið hafi
sitt á hvað verið ríkjandi í stjórn efnahagsmála
og greina orsakir þess, að eitt sjónarmiðið hef-
ur tekið við af öðru. Ég mun jafnframt reyna
að rekja, að hvaða leyti þróunin hér á landi
hefur í þessu efni verið hliðstæð þróuninni í
nágrannalöndum okkar og að hvaða leyti frá-
brugðin. Ég mun reyna að færa rök fyrir þýð-
ingu þess, að samræming takist á milli sjónar-
miða frjálshyggju og skipulagshyggju, og setja
fram nokkrar íhuganir um þær vísbendingar,
sem reynsla undanfarinna áratuga kann að
geta gefið í því sambandi.
Frjálshyggja og skipulagshyggja.
Hvað er þá átt við með frjálshyggju annars
vegar og skipulagshyggju hins vegar? Með
frjálshyggju á ég við þá skoðun, að skipun
efnahagsmála sé bezt fyrir komið með því
móti, að hver einstaklingur geti verið sem
frjálsastur og sjálfráðastur bæði í viðleitni
sinni við að framleiða efnahagsleg gæði og
við að njóta ávaxta iðju sinnar. Þessi frjálsa
starfsemi hinna mörgu lúti sjálfkrafa ákveðnu
skipulagi, hún fylgi lögmálum markaðarins,
þar sem framleiðslan sé seld og nauðsynjar
keyptar, lögmálum, sem tryggi það, að hver
og einn efli heill fjöldans um leið og hann
keppi að því, sem hans eigin hagsmunir bjóða
honum. Skoðun skipulagshyggjunnar er hins
vegar sú, að hin sjálfráða starfsemi einstakl-
inganna leiði hvorki til hagkvæmni í fram-
leiðslu né til eðlilegrar skiptingar lífsgæðanna.
Markaðslögmálin gildi ekki, nema þá að mjög
takmörkuðu leyti, í hinum ófullkomna heimi
veruleikans. Til þess að tryggja hagkvæmni í
framleiðslu og viðunandi skiptingu lífsgæð-
anna þurfi því ytri afskipti, afskipti ríkisvalds-
ins í einni eða annarri mynd, að koma til
sögunnar.
í reynd geta hvorki frjálshyggja né skipu-
lagshyggja fylgt þeim einföldu kennisetning-
um, sem leiða myndu af þeirri almennu skil-
greiningu þessara skoðana, sem ég hér hefi
sett fram. Frjálshyggjan gerir þannig að sjálf-
sögðu ráð fyrir því, að almannavaldið skapi
með löggjöf eða hefð ákveðna umgerð um
efnahagsstarfsemina og haldi upp stofnunum,
3