Dagblaðið Vísir - DV - 31.03.2010, Blaðsíða 56

56 MIÐVIKUDAGUR 31. mars 2010 PÁSKABLAÐ
Það er margt rétt í þeirri hugmynd að landinu hafi verið stjórnað af 30 til 40 smákóngum en það er samt ekki al-veg rétt. Þetta er mjög hættuleg hug-
mynd því hún setur sektina á 30 til 40 herðar.
Þeir bera náttúrlega þunga ábyrgð en við ger-
um það líka,“ segir Jón Kalman Stefánsson rit-
höfundur þegar hann er spurður út í skoðanir
sínar á íslenska efnahagshruninu haustið 2008.
Smákóngarnir sem Jón talar um eru helstu
fjármagnseigendur þjóðarinnar, útrásarvík-
ingarnir, sem öðrum fremur hefur verið kennt
um hrunið í opinberri umræðu. Líkt og kem-
ur fram í tilvitnuninni telur Jón ábyrgð þeirra
mikla en að hans mati eru skýringarnar á hrun-
inu hins vegar víðtækari og ná lengra aftur í
tímann en til síðustu tíu ára.
Jón vill leita aftur til þeirrar þróunar sem
hófst þegar Íslendingar urðu sjálfstæðir frá
Dönum, á fimmta áratug síðustu aldar, eftir
dýpri skýringum á hruninu. Helsta niðurstaða
hans er sú að hrunið hafi fyrst og fremst ver-
ið afleiðing af þjóðfélagsmeini sem nagað hafi
íslensku þjóðina upp að innan síðastliðna ára-
tugi.
DV sótti Jón Kalman heim í Mosfellsbæ-
inn til að ræða við hann um hrunið, ástandið í
samfélaginu og skáldskap hans og vinnuhætti.
Jón er ekki áberandi í samfélagsumræðunni,
líkt og margir rithöfundar eru, en þegar hann
skrifar greinar um þjóðmál er yfirleitt eftir því
tekið enda er hann með sterkar skoðanir sem
hann kemur vel í orð og yfirleitt af nokkrum
siðferðilegum þunga: Hann er maður með afar
sterka réttlætiskennd svo gripið sé til þekktr-
ar klisju um fólk sem hugsar oft með hjartanu.
Ljóst var því að Jón hefði ýmislegt áhugavert að
segja um orsakir og afleiðingar hrunsins sem
öðrum þræði er siðferðilegt.
HÓGVÆR EN BEITTUR
Jón skrifaði til dæmis meitlaða ádrepu í Morg-
unblaðið gegn málflutningi Sigurðar Kára
Kristjánssonar, þáverandi þingmanns Sjálf-
stæðisflokksins, skömmu eftir íslenska efna-
hagshrunið 2008 þar sem hann gagnrýndi hug-
myndir hans um að skera niður þróunaraðstoð
til þriðja heimsins.
Hugmynd Sigurðar var sú að þjóð sem væri
í sömu sporum og Íslendingar hefði ekki efni á
að gefa fátækum peninga. Þessi skoðun trufl-
aði Jón: „Í þau skipti sem ég hef skrifað greinar
er það vegna þess að ég verð að gera það. Það
er eitthvert atvik, einhver skoðun, sem verð-
ur til þess að ef ég skrifa ekki um hana líður
mér illa. Þetta er þegar mér ofbýður eða þegar
einhverjar mjög vafasamar skoðanir eru sett-
ar fram,“ segir Jón Kalman þar sem hann situr
við skrifborðið í vinnustofunni sem hann hef-
ur komið sér upp í garðinum sínum í Mosfells-
bænum. Þar situr Jón að öllu jöfnu frá morgni
og fram yfir hádegi og semur skáldsögur sem
hlotið hafa mikið lof frá almenningi á liðn-
um árum, til dæmis Sumarljós og svo kemur
nóttin, Himnaríki og helvíti og nú síðast Harm
englanna.
En þögn Jóns um hrunið þýðir þó ekki að
hann hafi ekki fylgst náið með umfjölluninni
um það í fjölmiðlum, bæði meðan það átti sér
stað um haustið 2008 og síðar. Þá segist Jón
hafa verið límdur við netið til að fylgjast með
heiminum breytast: „Meðan mestu lætin voru
var ég svo órólegur að ég var alltaf á netinu.
Heimurinn breyttist á tíu mínútna fresti og það
var ekkert hægt að skrifa.“
GAGNRÝNI Á SKÝRINGAR
HAGFRÆÐINNAR
Ástæðuna fyrir því að hann hafi lítið haft sig í
frammi í umræðunni um hrunið segir Jón vera
þá að umræðan hafi fyrst og fremst snúist um
hagfræðilegar en ekki annars konar skýringar,
skýringar sem hann vill frekar beita við að út-
skýra hrunið. „Það hvarflaði oft að manni að
taka þátt í umræðunni, stíga fram, en það var
bara svo mikið talað og mikið skrifað að mér
féllust hendur. En yfirleitt fer umræðan í ein-
hvern hagfræðilegan farveg og þá gleymist
mjög oft að hagfræðin er ekki eins og stærð-
fræði þar sem er ein útkoma úr dæminu. Nið-
urstaðan fer bara eftir því hvaða kenningar þú
aðhyllist. Eftir hrunið stigu allir þessir hagfræð-
ingar fram sem einhverjar hetjur. Það sem var
svo undarlegt var að einn kom með skotheldar
skýringar á þessu öllu saman en svo kom ann-
ar sem var jafnlærður og jafnvirtur og kom með
einhverja allt aðra sýn,“ segir Jón.
SJÁLFSMYND
SJÁLFSTÆÐISBARÁTTUNNAR
Jón telur hins vegar að skýra þurfi hrunið á
annan hátt en gert hefur verið. Hagfræðin sé
ágæt til að útskýra ýmis atriði eins og til dæm-
is þenslu bankanna en að heildrænni skýring-
ar þurfi með. „En það er nú þannig með þetta
hrun að það eru miklu flóknari orsakir fyrir því
en hagfræðilegar. Höfuðvandi okkar Íslend-
inga er sá að við erum með mjög óljósa sjálfs-
mynd sem stafar af því að við höfum aldrei
gert upp við sögu okkar. Við fengum sjálfstæði
1944. Fram að því fór öll orkan í að berjast fyr-
ir sjálfstæði. Þegar sjálfstæðið kom fögnuðum
við því og vorum glöð en héldum síðan áfram.
Við veltum því aldrei fyrir okkur hvernig þjóð
við værum og í hvernig samfélagi við vildum
búa: Við settumst aldrei niður og töluðum um
hver við værum,“ segir Jón Kalman.
Niðurstaða Jóns er því sú að sjálfsmynd
þjóðarinnar í dag sé enn þá sú sama í aðalat-
riðum og hún var á dögum sjálfstæðisbarátt-
unnar. „Sjálfsmynd okkar er því sprottin upp
úr sjálfstæðisbaráttunni og rómantíkinni, og
þetta er einföld og vafasöm sjálfsmynd. Við
erum góð, friðsöm, dugleg – og við erum fórn-
arlömb. Það er þessi sýn sem við þurfum að
gera upp við og koma frá okkur,“ segir Jón.
TYRKJARÁNIÐ OG SPÁNVERJAVÍGIN
Jón segir að þessi sjálfsmynd byggist á ým-
iss konar sögulegum mýtum sem ali á þess-
ari hugsun Íslendinga að þeir séu fórnarlömb.
Þessar mýtur passi hins vegar ekki endilega al-
veg við allar staðreyndir sögunnar en að Íslend-
ingar haldi aðeins þeim frásögnum á lofti sem
styðji þá sjálfsmynd sem þeir völdu sér á dög-
um sjálfstæðisbaráttunnar. „Tökum tvö dæmi
úr Íslandssögunni frá sautjándu öld, annars
vegar Tyrkjaránið og hins vegar Spánverjavíg-
in. Tyrkjaránið var mikið grimmdarverk eins
og menn vita en um svipað leyti slátruðu Vest-
firðingar tugum baskneskra sjómanna. Það er
sláandi að lesa um þetta því þarna var venju-
legt fólk, smábændur og vinnumenn, sem fór
að þessum sjómönnum í rigningu og vindi og
slátraði þeim: Þetta var einfaldlega fjöldamorð.
Allir vita um Tyrkjaránið. Það er dregið fram til
að sýna fram á hversu varnarlaus við erum og
góð. Hin sagan er mjög sjaldan eða aldrei dreg-
in upp: Að nokkrir venjulegir Íslendingar hafi
framið fjöldamorð. Ég held að það séu ekkert
svo margir sem vita af þessu, fræðimenn og
sagnfræðingar kannski, en almenningur veit
lítið af þessu og það hefur óvenjulítið verið
fjallað um þetta. Ég held að ástæðan fyrir því
Jón Kalman Stefánsson rithöfundur hefur sterkar skoðanir á samfélagsmálum
og efnahagshruninu sem hann tjáir ekki mjög oft. Skýringar hans á hruninu og
vanda Íslands eru fyrst og fremst siðferði- og sögulegar. Jón telur að þjóðin eigi
að líta í eigin barm og skella ekki allri skuldinni á útrásarvíkinga: Hrunið hafi
verið samfélagslegra og djúpstæðara vandamál en svo.
„ÍSLAND
ER LAND
SMÁKÓNGA“
KALMAN OG ÁBYRGÐIN Jón telur að
ábyrgðin á íslenska efnahagshruninu sé miklu
víðtækari og djúpstæðari en ýmsir kunni að
halda. Hann telur varasamt að kenna 30 til 40
auðmönnum um hvernig fór. MYNDIR SIGTRYGGUR ARI