Dagblaðið Vísir - DV - 31.03.2010, Blaðsíða 57

HELGARBLAÐ 31. mars 2010 MIÐVIKUDAGUR 57
sé sú að þetta rímar ekki við sjálfsmyndina;
við erum fórnarlömb, við erum góð, við erum
varnarlaus. Fórnarlamb fremur ekki svona
ódæði,“ segir Jón.
Jón segist skilja það að á dögum sjálfstæð-
isbaráttunnar hafi Íslendingar beitt þessari
söguskoðun og haft þessa sjálfsmynd því þeir
voru ósjálfstæð þjóð auk þess sem það þjónaði
pólitískum tilgangi að stilla þjóðinni upp sem
fórnarlambi. Með sjálfstæði þjóðarinnar árið
1944 hefðu Íslendingar hins vegar átt að gera
upp við þessa sjálfsmynd.
„Það er mjög skiljanlegt að á tímum sjálf-
stæðisbaráttunnar hafi menn litið fram hjá at-
riðum eins og Spánverjavígunum og talað á
rómantískan hátt um landið okkar, uppruna
okkar og okkur sjálf. Þetta var bara nauðsynlegt
og þurfti í þessari baráttu sem við vorum í. Og
að allt það slæma væri Dönum að kenna, ekki
okkur. Við fórum með þennan lúna og úrelta
farangur inn í tuttugustu öldina og erum með
hann enn. Þjóðernishyggja og rembingur getur
verið nauðsynlegur í ákveðnum tilgangi en við
héldum áfram að hugsa svona eftir að tilgangi
okkar var náð,“ segir Jón.
MEÐ LÍKIÐ Í LESTINNI
Jón segir að þessi sjálfsmynd hafi fylgt þjóð-
inni næstu áratugina eftir lýðveldisstofnunina
vegna þess að menn hafi ekki gefið sér tíma til
að takast á við hana. „Þegar kemur að þessum
dýrðardögum í upphafi síðasta áratugar, þegar
byrjað var að slá upptaktinn að hruninu upp
úr 2000 þegar allt var veitt frjálst, erum við enn
þá með þetta lík í lestinni. Við vorum algerlega
vanmegnug að takast á við blikurnar þegar þær
komu. Hvernig brugðust mörg okkar við því
þegar Den Danske Bank kom hingað og sagði
að ástandið hér væri bara ekki nógu gott? Hvað
hugsuðum við? Helvítis Danirnir, þeir eru bara
öfundsjúkir,“ segir Jón.
Þjóðerniskenndin sem fylgdi þessari sjálfs-
mynd hafi svo byrgt mönnum sýn. „Flest okk-
ar voru sammála um að það væri siðlaust að
halda 100 milljóna króna veislu, eins og við
heyrðum af í fréttum af einhverjum auðmönn-
um, en okkur fannst það hins vegar ekki mjög
leiðinlegt að sjá Íslendinga kaupa upp fræg-
ar stórbyggingar í Kaupmannahöfn,“ segir Jón
Kalman.
Hann telur að þessi sjálfsmynd Íslendinga
hafi svo komið enn skýrar fram eftir hrunið.
„Þetta er aðalvandamál okkar núna, öll þessi
lík í lestinni, þessi tvístraða sjálfsmynd, þessi
fórnarlambshugsun. Þessi hugsun er eins og
hlekkir utan um okkur í dag sem við drögum á
eftir okkur og við komumst varla úr sporunum.
Um leið og hrunið kemur standa frjálshyggju-
menn, eins og Sigurður Kári, upp og vilja skera
niður þróunaraðstoð til fátækra ríkja með öllu
á þeim forsendum að við séum svo illa stæð.
Bara peningarnir sem Sigurður Kári greiddi fyr-
ir fötin sem hann stóð í þegar hann flutti þessa
tillögu á Alþingi hefðu dugað til að framfleyta
heilli fjölskyldu í Afríku í langan tíma. Það sýnir
náttúrulega að það er bara eitthvað að í hjart-
anu á svona mönnum. Jafnvel þó að ástandið
hér á landi væri helmingi verra myndum við
samt lifa þúsundfalt betur en fólk sem býr í Afr-
íku og þarf virkilega á aðstoð okkar að halda.
Ríkisstjórnin, vinstristjórn, fór auðvitað ekki
eftir tillögum hans, en skar þrátt fyrir það niður
til þróunarmála, og fáir mótmæltu. Enda erum
við fórnarlömb, við eigum bágt og við getum
ekki gefið öðrum,“ segir Jón.
Jón segir að þessi fórnarlambshugsun Ís-
lendinga hafi enn frekar komið fram í ýmsum
öðrum ummælum sem hafi fallið eftir hrunið.
„Fólk fór að tala um að engin þjóð hefði geng-
ið í gegnum annað eins. Gylfi Arnbjörnsson hjá
ASÍ sagði að hrunið jafnaðist á við móðuharð-
indin. Að maður í þessari stöðu tali svona og
fáir mótmæli sýnir að það er eitthvað að hjá
þjóðinni. Hún horfir ekki nógu mikið í kring-
um sig, hún er of sjálfhverf,“ segir Jón.
SKORTUR Á SAMVINNU
OG SMÁKÓNGAR
Sjálfhverfnin sem Jón talar um að einkenni
þjóðina einkennir svo vitanlega einnig það
hvernig einstaklingarnir sem mynda þjóð-
ina hegða sér í samfélagi við aðra. Afleiðing
af þessari sjálfhverfni sé landlægur skortur á
samvinnu. „Svo er eitt í viðbót sem hjálpaði til
við að orsaka hrunið og sem hamlar því að við
náum að vinna okkur út úr þessu núna: Nefni-
lega er landlægur skortur á samvinnu. Ísland er
land smákónga. Við erum vön því að ráða öllu
á okkar heimili og tökum ekki annað í mál.“
Jón rifjar upp sögu sem hann las einu sinni
í bók til að undirstrika hvað hann eigi við
með hugmynd sinni um smákónginn. „Í sögu
Reykjavíkur er til dæmis sláandi frásögn af
því þegar Íslendingar voru nýbyrjaðir að búa
í blokkum, á sjötta áratugnum. Maður nokkur
var búinn að ryksuga og þurfti að losa úr ryk-
sugupokanum, hann fór einfaldlega út á sval-
ir og losaði úr pokanum þar. Þegar nágranni
hans kvartaði sagði maðurinn: „Bíddu, þetta
eru mínar svalir.“ Við erum pínulítið svona: Það
má ekki segja okkur fyrir verkum því við viljum
ráða okkur sjálf. Þess vegna meðal annars hef-
ur Sjálfstæðisflokkurinn alltaf verið svona stór,
hann er draumur smákónga, ekki samvinna
heldur hver í sínu ríki,“ segir Jón.
Sagan af ryksugupokanum minnir nokkuð
á sögu af Hannesi Smárasyni, einum af auð-
mönnunum sem hvað helst hafa verið á milli
tannanna á fólki, sem sögð hefur verið eft-
ir hrunið. Hannes var staddur í flugvél flugfé-
lagsins Icelandair, sem hann stýrði sem for-
stjóri, og var beðinn um það af flugfreyju að
hafa sig hægan um borð. Þá mun Hannes hafa
svarað því til að hann mætti hegða sér eins og
hann vildi um borð þar sem hann ætti flugfé-
lagið: „Ég á þetta; ég má þetta,“ mun Hannes
hafa sagt.
Jón segir, í kjölfar sögunnar um manninn
og ryksugupokann, að þessi hugmyndafræði
smákóngsins hafi náð óþekktum hæðum fyrir
hrunið þótt hún hafi verið hluti af sjálfsmynd
þjóðarinnar um langt skeið. „Þessi hugmynda-
fræði smákóngsins náði hápunkti á árunum
fyrir hrunið. Þær gagnrýnisraddir sem komu
á þessa stanslausu keyrslu voru bara hjáróma
og þóttu leiðinlegar, þær trufluðu partíið. Út-
rásarvíkingarnir gátu farið í þessa brjálæðis-
legu átt því við hugsum eins og smákóngar en
ekki sem heild,“ segir Jón og nefnir sem dæmi
að Hannes Hólmsteinn Gissurarson hafi „alveg
óvart“ komið þessari hugsun um smákónginn í
orð þegar hann sagði að sjálfstæðismenn væru
fólk sem vildi græða á daginn og grilla á kvöld-
in. Með öðrum orðum, ég sé um mitt, og láttu
mig vera.
ÁBYRGÐIN VÍÐTÆKARI
Aðspurður hvort hann telji að landinu hafi ver-
ið stjórnað af 30 til 40 slíkum smákóngum, út-
rásarvíkingunum, fyrir hrunið segir Jón að það
sé bæði rétt og ekki rétt því vissulega beri þeir
ábyrgð en að þjóðin þurfi einnig að líta í eigin
barm. „Við getum endalaust farið í hártoganir
um að við höfum ekki tekið þátt í þessu, að við
berum ekki ábyrgð á þessu, að við höfum ekki
keypt flatskjá og svo framvegis en það skiptir
ekki máli. Ef maður vill áfram vera hluti af sam-
félagi sem hefur farið svona illa verður maður
að axla ábyrgð. Að afgreiða ábyrgðina með því
að segja að hún hvíli á herðum 30 til 40 manna
er mjög hættulegt, en þægilegt því þá þurfum
við ekki að líta í eigin barm, þá þarf þjóðin ekki
að spyrja: hvernig gat þetta gerst?“ segir Jón.
Skýring hans á ábyrgð þjóðarinnar, lands-
manna sem einstaklinga, er kerfislæg og póli-
tísk og byggist á því að þjóðin hafi ákveðið í
kosningum hverjir ættu að stjórna landinu.
„Við kusum meðal annars yfir okkur þá stjórn
sem fór með völdin í landinu á þessum árum.
Öll þessi ár fengum við tækifæri til að breyta
um stjórn en við vildum það ekki. Þess vegna
er ekki hægt að segja að íslenskur almenning-
ur beri ekki ábyrgð. Auðvitað ber almenning-
ur ekki ábyrgð á því að hagkerfið fór á hliðina
en við samþykktum þær reglur sem þeir settu
í samfélaginu með því að kjósa þá,“ segir Jón.
JARÐVEGURINN VAR ÍSLENSKUR
Skýringar Jóns á hruninu snúast því bæði um
ábyrgð fjármagnseigendanna og eins ábyrgð
þjóðarinnar og þeirra stjórnmálamanna sem
þjóðin kaus yfir sig. Af máli hans er hins veg-
ar ljóst að hann telur að fjármagnseigendurnir
sem mest hafa verið í umfjölluninni eftir hrun-
ið hafi einungis getað gert það sem þeir gerðu
vegna þess að jarðvegurinn í samfélaginu hafi
verið þannig að þeir gátu komist upp með það.
Hann virðist því hallari undir kerfislægar skýr-
ingar á hruninu en að sektin verði fundin hjá
einstökum auðmönnum og lykilleikmönnum
á markaði. Um þetta segir hann: „En ástæðan
fyrir því að þessir 30 til 40 einstaklingar gátu
hegðað sér svona brjálæðislega var sá að jarð-
vegurinn fyrir þá var hér, þessi íslenski jarðveg-
ur. Þeir hefðu líklega ekki getað sprottið upp úr
öðrum jarðvegi, ekki í Danmörku, Noregi eða
Írlandi. Þetta er smákóngajarðvegurinn.“
Hann segir að útrásarvíkingarnir séu hugs-
anlega siðlausir upp til hópa en að þjóðin hafi
leyft þeim að vaða áfram út af því að þjóðin hafi
haft það of gott og að hún hafi litið upp til þeirra
vegna þeirrar minnimáttarkenndar sem ein-
kenni hana. „Mér finnst það blasa við að þetta
er annars vegar afleiðing af því að hafa ekki
gert upp sjálfsmynd þjóðarinnar, fórnarlambs-
viðhorfið sem er að hluta til sprottið af smá-
þjóðakomplex, og hins vegar af hægristjórn í
30 ár. Um auðmennina má segja að ef þeir eru
ekki siðlausir þá hefur siðferðið ekki mikið ver-
ið að þvælast fyrir þeim. Ástæðan fyrir því að
gagnrýnin á þá var ekki harðari og beittari frá
þjóðinni almennt er tvíþætt. Í fyrsta lagi af því
að við höfðum það svo gott og þeir sem hafa
það gott eru ekkert að skipta sér af því sem ger-
ist í garði nágrannans, þeir eru bara sáttir. Svo
er það hitt sem tengist sjálfsmynd þjóðarinn-
ar: Það kitlaði sjálfsmynd lítillar þjóðar að sjá
að einhverjir stráklingar frá Íslandi virtust vera
með þeim ríkari í heimi. Forseti Íslands sagði
að þeir sýndu kraftinn í þjóðinni, og Davíð
hrópaði húrra. Og við vorum kannski pínulít-
ið stolt, jafnvel montin. Það var smáþjóðakom-
plexinn sem leyfði þeim að spretta upp. Og nú
þurfum við að horfast í augu við það að hetjur
gærdagsins voru einfaldlega svindlarar, ef ekki
eitthvað miklu verra,“ segir Jón.
SJÁLFSMYNDIN SÉST Á REYKJAVÍK
Jón segir að smáþjóðakomplex þjóðarinnar og
hugsunarleysi sjáist meðal annars ansi vel í því
hvernig Reykjavík líti út í dag. Þar talar hann
um að alger skortur á heildarhugsun í borg-
arskipulagi hafi einkennt uppbyggingu borg-
arinnar: Afleiðingin af þessu sé sú að Reykja-
vík skorti sjálfsmynd. „Á bak við hrunið eru
margar ástæður en þær liggja allar á endanum
að þjóðarvitundinni. Ástæða hrunsins liggur í
því að við höfum ekki gert upp við okkur hver
við erum og hver við viljum vera. Reykjavík er
ágætis dæmi um þetta, stundum ein ljótasta
borgin í Norður-Evrópu, hún flæðir um allt
eins og formlaust skrímsli, og er sífellt að leita
að einhverri sjálfsmynd sem er ekki til staðar.
Reykjavík er bæði smáþorp og stórborg. Í stað-
inn fyrir að vera lítil smáborg með sinn karakt-
er, sínar menningarsögulegu byggingar, er hún
stöðugt að reyna að herma eftir einhverjum er-
lendum borgum. Borgartúnið er kannski besta
og skelfilegasta dæmið um þetta: Borgartúnið
sýnir að við erum alltaf að reyna að vera önnur
en við erum,“ segir Jón.
Hann segir að þessi tilhneiging sjáist með-
al annars vel í útrásinni og ýmsum þekktum
minnum frá henni. „Og þessir útrásartím-
ar voru kannski framlenging á þeirri tilhneig-
ingu okkar að reyna að vera önnur en við erum.
Hvergi kom það kannski betur fram en í skýrslu
Viðskiptaráðs Íslands frá því fyrir hrunið, en
þar var fullyrt að við gætum ekkert lært af hin-
um Norðurlöndunum einfaldlega vegna þess
að við stæðum þeim framar, en að þau gætu
SMÁKÓNGA“
Jón Kalman Stefánsson
á hundavaði
n Jón Kalman er fæddur í Reykjavík árið
1963. Hann bjó í Reykjavík fyrstu 12 ár ævi
sinnar en fluttist þá til Keflavíkur. Hann
útskrifaðist sem stúdent frá Fjölbrautaskóla
Suðurnesja og fór hann síðan í bók-
menntafræði frá 1986 til 1991 en lauk ekki
prófi. Árið 1988 kom fyrsta bókin hans út,
ljóðabókin Byssuleyfi á eilífðina.
Það var fyrst með sögum sínum sem Jón
Kalman fór að vekja verulega eftirtekt hér á
landi og hefur hann gefið út einar níu slíkar
á síðustu árum. Síðustu þrjár bækur hans
hafa vakið mikið umtal, selst nokkuð vel
og hlotið mikið lof gagnrýnenda. Þetta eru
Sumarljós og svo kemur nóttin, en Jón fékk
Íslensku bókmenntaverðlaunin fyrir hana
árið 2007, Himnaríki og helvíti og Harmur
englanna.
Eiginkona Jóns heitir María Karen
Sigurðardóttir og eiga þau tvö börn. Þau
búa í Mosfellsbænum.
Við fórum á fyllirí, tók-um hressilega út á vísa
og efnahagshrunið er reikning-
urinn okkar.
SMÁKÓNGAHYGGJAN Jón er gagn-
rýninn á það sem hann kallar smákónga-
hyggju í íslensku þjóðarsálinni. Hann
segir að þessi smákóngahyggja hafi náð
ákveðnu hámarki á Íslandi fyrir hrunið.