Skírnir - 01.09.1999, Qupperneq 209

SKÍRNIR LANDIÐ, ÞJÓÐIN, TUNGAN - OG FRÆÐIN
455
irnar skapa reglur og venjur sem fylgt er, eins og hinn íslenska
sagnastíl, og þá ekki síður skáldskaparmálið og bragreglurnar.
En hugtökin rétt mál og rangt eru býsna margslungin. I fyrsta
lagi eru orðin rétt og rangt auðvitað afstæð í sjálfu sér. Forsend-
urnar ráða því hvaða útkoma telst rétt í hverju reikningsdæmi.
Breytist forsendurnar, breytist hið rétta svar. Og þetta á við þeg-
ar gildin rétt og rangt eru notuð um mál og málafbrigði ekki síð-
ur en aðra hluti. Það sem er rétt (eða viðeigandi) mál við þessar
aðstæður, getur verið rangt við aðrar aðstæður. Það sem einum
þykir fagurt þykir öðrum ljótt. Þetta gildir um hið smáa jafnt sem
stóra í mannlegu máli.
I öðru lagi er nauðsynlegt að skilja milli þess sem hinn al-
menni málnotandi telur, og þess sem fræðimenn og málræktar-
menn hugsa um þetta atriði. Hinn almenni málnotandi lítur á
málið sem staðal sem hann leggur sig eftir að fylgja. Fyrir hann er
það málfar sem hann temur sér rétt, af þeirri einföldu ástæðu að
hann velur sér það sem fyrirmynd. Það er því yfirleitt ekki hægt
að hugsa sér boðskipti með tungumáli án þess að til séu einhvers
konar reglur sem segja til um rétta eða ranga málnotkun.
Fræðimenn velta fyrir sér reglum málsins frá öðru sjónarhorni
en málnotandinn sjálfur. Þeir leitast við að skýra eðli reglnanna
og skilja hvernig á því stendur að þær eru svona eða hinsegin. I
seinni tíma málfræði er stundum gerður greinarmunur á málkerf-
islega tækum og ótækum formum. Sá mælikvarði sem málfræð-
ingar nota er að því leyti hlutlausari en dómar málhafanna um
hvað sé rétt og rangt, að málfræðingarnir reyna að losa sig við
eigin fordóma sem málnotendur (ef þeir rannsaka móðurmál sitt)
og byggja á dómum „óspilltra“ málhafa um það hvað sé tækt eða
ótækt og fylgi reglum málsins. En það sem telst tækt eða ótækt í
þessum prófum byggist á dómum málhafa um það hvað sé við-
eigandi og hvað ekki. I þessum tilraunum líta sumir á málið sem
sálfræðilegt fyrirbrigði og spyrja hvernig einstaklingarnir nái
valdi á því flókna kerfi sem tungumálin búa yfir. Aðrir horfa
meira til hinna félagslegu þátta. Hvernig mótast reglur tungu-
mála, og hvað er það sem skilur á milli vel formaðra (félagslega
viðurkenndra) segða og segða sem ekki fylgja reglunum?