Skírnir - 01.09.1999, Page 224

470
ÁGÚST ÞÓR ÁRNASON
SKÍRNIR
Frá upphafi hefur stjórnarskrárfestan þróast í tvær næsta ólík-
ar áttir. Bandaríkjamenn, sem ekki þurftu að velta innlendri
valdastétt úr sessi til að koma á lýðræði, lögðu áherslu á aðgrein-
ingu stofnana ríkisvaldsins og að þær væru nægjanlega sjálfstæðar
til að geta veitt hver annarri nauðsynlegt aðhald.4 Þannig vildu
þeir í bókstaflegum skilningi hindra að ríkisvaldið yxi þeim yfir
höfuð. Franska borgarastéttin reyndi aftur á móti að auka áhrif
sín, ná tökum á ríkisvaldinu og beisla völd konungs með stjórnar-
skrárákvæðum. Þannig áttu ráðherrar konungs ekki að geta setið
að völdum án stuðnings meirihluta réttkjörinna fulltrúa á löggjaf-
arsamkundunni.
A nítjándu öld fylgdu mörg konungsríki Vestur-Evrópu for-
dæmi Frakka og bundu sambærileg ákvæði í stjórnarskrár sínar
(constitutional monarchy: á íslensku er talað um þingbundna kon-
ungsstjórn sem getur verið nokkuð misvísandi). Akvæði um þrí-
skiptingu ríkisvaldsins, sambærilegt við það sem stjórnarskrá
Bandaríkjanna sagði fyrir um, er aftur á móti ekki að finna með
skýrum hætti í stjórnarskrám Evrópuríkja á þessum tíma. Það var
því franska útfærslan á stjórnarskrárfestunni sem vísaði veginn til
nútímalegri stjórnarhátta í flestum ríkjum gamla heimsins, þrátt
fyrir ótvíræð áhrif fordæmis Bandaríkjamanna í stjórnskipunar-
málum á stjórnmálamenn um alla Evrópu. Bandaríkjamenn völdu
leið sem festi stjórnarskrárfestuna í sessi en íbúar ríkja Vestur-
Evrópu fetuðu leið sem færði þá á vit lýðræðis og nær ótak-
markaðs þingræðis.5
4 Stjórnskipun Bandaríkjanna er grundvölluð á tveimur meginatriðum „checks
and balances" og „judicial review“. f ensk-íslenskri orðabók Arnar og Örlygs
(1984) segir um „checks and balances": „U.S. ákvæði stjórnarskrárinnar um
skiptingu valds milli hinna þriggja greina ríkisvaldsins - löggjafarvalds, fram-
kvæmdarvalds og dómsvalds - ætluð til að tryggja að hver þeirra um sig sé
hemill á hinar og engin þeirra verði hinum yfirsterkari.“ í orðabókinni segir
ekkert um „judicial review" en það á við rétt dómstóla til að endurskoða lög.
5 Rætur þingræðisins er helst að finna í stjórnskipun Breta á sautjándu og
átjándu öld. Á fyrri hluta nítjándu aldar má sjá aukin áhrif breskrar stjórn-
skipunarhefðar á stjórnarskrárhugmyndir frönsku byltingarinnar. Þessi sam-
runi stjórnskipunarhugmynda sést með hvað skýrustum hætti í stjórnarskrá
Belgíu frá árinu 1830 en hún er talin ein helsta fyrirmynd dönsku Grundvall-
arlaganna frá 1849.