Skírnir - 01.09.1999, Page 227

SKÍRNIR
STJÓRNARSKRÁRFESTA
473
taumurinn. Svipaða sögu má segja um vestrænt lýðræði. Vegur
þess hefur enn aukist án þess að nokkrum detti í hug að lýsa því
sem gallalausu. Við þessar aðstæður hefur það æ víðar komið í
hlut stjórnarskrárfestunnar að beina hinu lýðræðislega kjörna
stjórnvaldi í afmarkaðan farveg þannig að frelsi og öryggi fólks
verði ávallt í fyrirrúmi, óháð meintum hagsmunum ríkis og heild-
ar.
III.
í Stjórnskipun íslands segir Ólafur Jóhannesson um lýðræðið:
íslensk stjórnskipun er lýðræðisleg. Allir þegnar þjóðfélagsins, er full-
nægja tilteknum almennum skilyrðum kjósa æðstu valdhafana, þ.e. þá,
sem fara með löggjafarvaldið og æðsta framkvæmdarvaldið. Kosningar
eru leynilegar. Ríkisstjórnin ber ábyrgð á gerðum sínum og er undir eft-
irliti af hálfu þjóðfulltrúasamkomunnar, Alþingis. Handhöfum fram-
kvæmdarvalds ber í hvívetna að fara að lögum og eru bundnir af þeim.
Þegnarnir hafa rétt til að láta í ljós skoðun sína og þeim eru í stjórnar-
skránni tryggð tiltekin réttindi. Dómstólarnir eru sjálfstæðir og eiga ein-
ungis að dæma eftir lögunum, en eru ekki bundnir við nein fyrirmæli af
hálfu framkvæmdarvaldshafa. Allt eru þetta óræk lýðræðiseinkenni.9
Ekki er annað hægt en að taka undir með Ólafi um að allt séu
þetta „óræk lýðræðiseinkenni“. Vandinn er sá að fulltrúa-
lýðræðið hefur svipaða ágalla og sú stjórnskipan sem það hefur
leyst af hólmi á liðnum tveimur öldum. Óbeisluðu meirihluta-
ræði í lýðræðisríki getur fylgt hin versta kúgun, bæði fyrir
einstaklinga og hópa. Þessi vandi hefur verið nefndur alræði
meirihlutans. Til að sporna við slíku óheillafyrirkomulagi hefur
stjórnarskrárfestan verið vakin til lífsins á síðustu árum.10
9 Ólafur Jóhannesson, 1978, bls. 94.
10 Kjarni stjórnarskrárfestunnar bæði fyrr og nú hefur verið afmörkun
ríkisvaldsins. Hugtakið limited monarchy (afmarkað konungsvald) var lykil-
atriði í stjórnarskrárfestu nítjándu aldar en hún bar öll einkenni frjálshyggju-
hugmynda þess tíma. Við lok tuttugustu aldarinnar hefur hugmyndin um hið
afmarkaða ríkisvald (limited government) öðlast vinsældir langt út fyrir raðir
fylgismanna frjálshyggjunnar og hefur það átt sinn þátt í að auka hróður
stjórnarskrárfestunnar.