Jökull - 01.12.1970, Page 79

— and D. H. Blake. 1966: The formation of
a palagonite breccia mass beneath a valley
glacier in Iceland. Q.J.G.S. 122, 45—61.
Waters, A. C. 1960: Determining direction of
flow in basalts. Am. J. Sci. 258-A, 350—366.
ÁGRIP
HRAUNLÖG FRÁ HLÝSKEIÐUM
ÍSALDAR Á SUÐURLANDI
OG MYNDUN KUBBABERGS
Kristján Sœmundsson
í grein þessari er lýst víðáttumiklum hraun-
lögum frá hlýskeiðum ísaldar. Þau eru út-
breiddust í Rangárvallasýslu milli Þjórsár og
Ytri Rangár og í Hreppum finnast þau efst í
nokkrum smáfellum, svo sem Skarðsfjalli, Galta-
felli og Hlíðarfjalli.
Undirlag hrauna þessara er s. k. Hreppa-
myndun og er halli hennar yfirleitt norðvest-
lægur, víðast yfir 10°. Hraunlögin sjálf eru hins
vegar hallalaus, mynduð eftir höggun og rof
Hreppamyndunar. Ut frá ummyndun, sem hef-
ur leitt til myndunar zeólíta í ólivínbasalti og
móbergi má áætla, að rof Hreppamyndunar
hafi a. m. k. numið 500—700 m miðað við lág-
lendi, áður en hraunlögin runnu, sem um er
fjallað í greininni. Alls þekja þau um 250 krn2
lands, aðallega austan Þjórsár. Við Ytri Rangá
hverfa þau undir sanda Rangárvalla, þannig
að ekki verður séð, hver útbreiðsla þeirra er
til austurs. Vestan megin enda hraunlögin
venjulega í lágum en bröttum brúnum, t. d.
vestan við Ás í Áshverfi og ofan við Efrihamra.
Sunnan til eru hraunlögin mjög samfelld, en
eyddari ofan til i Holtum og í Hreppum. I
Hreppum ná þau mestri hæð á Hlíðarfjalli
(370 m y. s.). Heildarþykkt hraunlaganna er
mest í Holtum, yfir 100 m í Gíslholtsfjalli og
á Sandskarðaheiði. í Hreppum ná þau 70—80
m þykkt í Galtafelli og Skarðsfjalli. Fjöldi og
þykkt hraunlaga í einstökum þversniðum eru
breytileg. Flest eru þau 5 í Galtafelli vestan-
verðu, en færri austan Þjórsár.
Undirlag hrauna þessara er yfirleitt völuberg
eða sandsteinn, sem ber einkenni árframburð-
ar, á einstaka stað er einnig jökulberg. Undir-
lagið er mishæðótt og bendir til, að hraunin
hafi runnið í dölum og lægðum í Hreppum,
en breiðzt út yfir smáhæðótt undirlendi austan
Þjórsár.
Bergfræðilegur munur er allmikill á Hreppa-
hraununum annars vegar og hraununum aust-
an Þjórsár hins vegar. Það bendir til ólíks upp-
runa. Sennilega eru Hreppahraunin eldri, þar
sem þau eru meira rofin. Upptök hraunanna
eru ókunn. Hreppahraunin eru sennilega runn-
in norðan eða norðaustan að, en hraunin aust-
an Þjórsár að öllum líkindum norðaustan eða
austan að frá gosstöðvum í eystra gosbeltinu.
Hraunlögin eru öll með réttri segulstefnu og
því ekki eldri en 700.000 ára. Höfundur álítur
mögulegt, að hraunlögin austan Þjórsár séu frá
síðasta hlýskeiði, en telur Hreppahraunin vera
frá eldra hlýskeiði.
Hreppahraunin eru að nokkru leyti af þeirri
gerð, sem nefncl hefur verið kubbaberg hér-
lendis. Einkenni slíkra hrauna er tvískipting í
hlutfallslega þykkan, smásprunginn og lítt eða
óreglulega stuðlaðan efri hluta ofan á þunnu
stuðlabergslagi með reglulegri stuðlun. Slíkt
storkunarform í basalthraunum er algengt víða
um land, einkum í kvarterum myndunum. I
greininni er sýnt fram á, að vatnsrennsli út á
hálfstorknuð hraunin muni hafa valdið mynd-
un kubbabergsins. Helztu rök með því eru
þessi: Skilin milli kubbabergsins og stuðlabergs-
ins eru ávallt nærri botni laganna, en það
sýnir, að storknunin hefur orðið miklu hraðari
ofan frá. Kubbabergið er smákristallaðra en
stuðlabergið og jafnframt glerkennt, en það
bendir til hraðari storknunar. Loks má sjá, að
kubbabergið gengur á einstaka stað yfir í mó-
berg og bólstraberg, en myndun þess verður
eingöngu í vatni.
Bent er á dæmi frá Jökulsá á Fjöllum um
kubbabergsmyndun í hraunum, sem runnu eft-
ir ísöld. Þar hefur kubbabergið myndazt, er
liraun fylltu farvegi ánna, en voru ekki full-
kólnuð, þegar árnar brutust út yfir þau á ný.
Vatnið hefur hraðað kólnun hraunanna og
valdið við það spennu, sem leiddi til hinna
óreglulegu kólnunarsprungna. Sömu aðstæður
gætu hafa valdið kubbabergsmyndun í Hreppa-
hraununum. Annars staðar gæti kubbaberg
mynclazt, þegar hraun rynnu undir vatni. Vari
er tekinn fyrir því að túlka allt storknunar-
form, sem líkist kubbabergi, á þennan hátt.
JÖKULL 20. ÁR 77