Jökull - 01.12.1970, Blaðsíða 25

Mynd 5, a og b. Örvar sýna hraðadreifingu í skriðjökli.
Fig. 5, a and b. Velocity vectors in ideal glacier.
Áður en áfram er haldið skulum við staldra
við og líta á nokkrar myndir. Mynd 5 a og
b sýnir straumlínur í einföidum jökli. Lengd
pílanna er mismunandi, og táknar lengdin hraða
jökulsins. I ákomusvæðinu vex hraði frá efstu
jöðrum jökuls að jafnvægislínu og minnkar svo
í leysingarsvæðinu niður að jökulsporði.
Hraði jökuls er mestur við yfirborð, en
minnkar ört og verður hverfandi við botn, nema
jökull renni (Mynd 6). Þær fáu mælingar, sem
hafa verið gerðar á rennsli jökla, sýna, að jökl-
ar geta runnið að meðaltali með hraða, sem er
um helmingur af hraða yfirborðs. Minna má á,
að flakið af flugvélinni Geysi fylgir nú straum-
línu ofan frá Bárðarbungu niður jökulinn.
FRAMHLAUP JÖKLA
Framhlaup jökla hafa hingað til snert íslend-
inga lítið, en ef virkjunarframkvæmdir hefj-
ast upp við jökla, mun full ástæða til að fylgj-
ast með framhlaupum og kanna orsakir þeirra
og afleiðingar.
Orsakir þess, að sumir jöklar hlaupa fram eru
enn ekki kunnar. Reynslan sýnir, að þessir jöklar
hlaupa með ákveðnu árabili. Brtxarjökull virð-
ist hlaupa á 70—100 ára fresti. Dyngjujökull og
Síðujökull hlupu 1934. Hinn fyrrnefndi hljóp
siðar 1951, en hinn síðarnefndi 1963—64 (Sig-
urður Þórarinsson 1969). f Norður-Ameríku er
vitað um yfir 200 jökla, sem hafa hlaupið, en
engan i Skandinavíu. Augljóst er því, að ákveð-
in sérstæð skilyrði þarf til þess að jöklar hlaupi.
Telja menn nú, að líklegast sé að leita skýringa
i ókunnum randskilyrðum við jökulbotn, og að
sérstæð lögun jökla geti ekki ein valdið hlaup-
unum. Jarðskjálftar, eldsumbrot undir jökli eða
sveiflur í veðurfari geta ekki skýrt framhlaupin.
Kenningum um orsakir framhlaupa má skipta
í þrjá flokka:
1. Þá, sem telur frumorsök vera spennu, sem
skyndilega brestur.
2. Kenningu um, að hækkun hitastigs upp að
bræðslumarki í botni gaddjökla valdi fram-
hlaupum þeirra.
3. Kenningu um, að vatnshimna undir jökli
þykkni svo, að hún lyfti jöklinum yfir
minnstu ójöfnur og jökullinn geti þá
runnið hraðar en ella. Gæti þá rennsli
jökulánna aukizt, áður en jökull hleypur
fram.
Fyrsta og síðastnefnda kenningin ættu eink-
um að varða okkar jökla. Hvorug þeiira hefur
þó reynzt geta skýrt framhlaup að fullu.
JÖKULL 20. ÁR 23