Jökull - 01.12.1988, Síða 75

virknin að mestu en sprungumar ná lengra til norð-
austurs yfir Heiðmörk, Elliðavatn og Rauðavatn og
enda í Mosfellssveit.
Eldgos í kerfinu verða að líkindum með svipuðum
hætti og gerðist í Kröflueldum, þ.e. í umbrotahrinum
sem einkennast af gliðnun lands og kvikuhlaupum,
oft jafnhliða eldgosum, en síðan verða hlé á milli.
Síðustu eldsumbrot í Trölladyngju- og Krísuvíkur-
kerfinu mætti nefna Krísuvíkurelda því þá eyddist
bærinn í Krísuvík. Utbreiðsla hrauna sem þá mnnu
er sýnd á mynd 1. Hraunin hafa að mestu fyllt Mó-
hálsadal milli Núpshlíðarháls og Sveifluháls, og
mnnið til sjávar í suðri. Nyrst í Móhálsadal slitnar
gígaröðin á 7 km kafla en tekur sig aftur upp norðan
við Vatnsskarð og liggur þaðan meðfram Undirhlíð-
um allt norður á móts við Helgafell. Hraun frá þess-
um hluta gígaraðarinnar (Kapelluhraun o.fl.) hafa
mnnið til sjávar milli Hvaleyrarholts og Straumsvík-
ur og er ætlun okkar að fjalla nánar um þau í annarri
grein um Krísuvíkurelda sem nú er í smíðum. Jón
Jónsson (1982) hefur áður haldið því fram að Ög-
mundarhraun, Kapelluhraun og Gvendarselshraun
hafi runnið í sömu goshrinu.
RÚSTIR í ÖGMUNDARHRAUNI
í Ögmundarhrauni em nokkrir óbrennishólmar, en
svo nefnast landskikar umluktir sögulegu hrauni.
Stærstur er Húshólmi sem er austast og neðst í
hrauninu en nokkm vestar og ofar er Óbrennishólmi.
Rústir em í báðum þessum hólmum (mynd 2).
Merkastar eru rústimar í svonefndum Kirkjulágum
sem em smáhólmar skammt vestan við Húshólma.
Þeim hefur Brynjúlfur Jónsson (1903) lýst. Þar em
greinilegar rústir af bæjarhúsum sem hlaðin hafa
verið að mestu úr lábörðu grjóti. í efri láginni hefur
hraunið mnnið upp að byggingum og að hluta yfir
þær. í neðri láginni er m.a. ein tóft sem hraunið hef-
ur ekki náð að renna yfir og hefur verið talið líklegt
að þar hafi verið kirkja eins og ömefnin Kirkjulágar
og Kirkjuflöt benda til. Hús þetta virðist hafa verið
brúkað eftir að hraunið rann sem sést af því hve
miklu greinilegri og hærri tóftin er heldur en þær
sem hraunið hefur lagst upp að. Húsið hefur dyr í
vestur og snýr eins og kirkjur hafa gert um aldir.
Þar sem segir frá Krísuvík í dagbók Eggerts
Ólafssonar og Bjama Pálssonar (31. maí 1755) og
einnig í hinni prentuðu ferðabók þeirra (Eggert
Olafsson, 1772) er þess getið að hraunflóð hafi eytt
kirkjustað sem Hólmastaður hét. Það átti að sögn
heimamanna í Krísuvík að hafa gerst tveim öldum
áður en Eggert og Bjami komu þar. Nafnið Hólma-
staður bendir til að staðurinn dragi nafn af Hús-
hólma en það nafn hefur hann vart fengið fyrr en eft-
ir að Ögmundarhraun rann.
Landslag við bæjarrústimar bendir til að bærinn
hafi staðið nærri sjó, sennilega við austanverða vík,
sem hefur verið hin eiginlega Krísuvík, en hún hefur
fyllst af hrauni í Krísuvíkureldum. I sjávarkampinn
hafa menn sótt grjót í byggingar á hinu foma bæjar-
stæði í Krísuvík.
I Húshólma em tveir garðar, sem hverfa inn undir
hraunið (mynd 2). Efri garðurinn liggur þvert yfir
hólmann og hefur að mestu verið hlaðinn úr torfi en
þó sést í grjót á stöku stað. Allnokkur hluti hans er
nú blásinn. Neðri garðurinn liggur í sveig vestast í
hólmanum og er mun meira grjót í honum en þeim
efri. Þessi garður mun marka það stykki sem nefnt
var Kirkjuflöt. Efst í Húshólma er lítil fjárborg fom
og niðri við gamla fjörukampinn er Iítil hústóft.
I Óbrennishólma eru tvö mannvirki. Annað er
fjárborg sunnan til í hólmanum en hitt em leifar af
fjárrétt nyrst í honum og hefur Ögmundarhraun
runnið að nokkm yfir og inn í hana (Jón Jónsson,
1982).
Gata liggur í Húshólma austan frá. Hún er greini-
lega mdd og 2-3 m á breidd og allgreiðfær. Augljóst
er af ummerkjum að þessi vegagerð er ekki frá síð-
ustu tímum. í dagbók Eggerts Ólafssonar og Bjama
Pálssonar um ferð þeirra til Krísuvíkur er þess getið
að þáverandi bóndi þar hafi mtt veg út í hólmann
með miklu erfiði (sbr. Sveinbjörn Rafnsson, 1982).
Þá gæti gatan hafa komist í núverandi horf. Engin
gata er milli Húshólma og Óbrennishólma. Gata
liggur úr neðri Kirkjulág og vestur að Selatöngum
en í Óbrennishólma liggur gata frá Latfjalli og úr
hólmanum niður að sjó. Af loftmyndum að dæma
hefur gatan að hinu foma bæjarstæði í Krísuvík
austan að legið nokkm neðar en sú gata sem nú ligg-
ur í Húshólma (mynd 2).
JÖKULL, No. 38, 1988 73