Jökull - 01.12.1988, Qupperneq 84

við alfaraveg milli Innnesja annars vegar og Krísu-
víkur og Grindavíkur hins vegar (sbr. Ólafur Þor-
valdsson, 1949).
Það er athyglivert, að húsrið (þ.e. landskjálfti svo
harður að hús hristast) er nefnt í Konungsannál og
annál Flateyjarbókar, í framhaldi af eldgosinu. Vafa-
lítið er samband þar á milli sem þá sýnir að átt er við
Trölladyngjur á Reykjanesi en ekki í Ódáðahrauni.
Bæði er að jarðskjálftar geta verið nokkuð harðir á
Reykjanesskaga og Trölladyngja og Dyngjufjöll í
Ódáðahrauni eru fjarri byggð. Þess má einnig geta
að eldvirkni í Dyngjufjöllum mun hafa verið hverf-
andi lítil á umræddu tímabili (Guðmundur E. Sig-
valdason, o. fl. í undirbúningi).
Þegar litið er á ofangreindar niðurstöður hníga
ýmis rök að því, að Ögmundarhraun hafi runnið á
12. öld og engin ástæða er til að véfengja frásagnir
annála af gosi 1151. Gígaröð Krísuvíkurelda spann-
ar liðlega 25 km og miðhluti hennar liggur skammt
austan við Trölladyngju. Eldgosið sem varð 1188
gæti vel hafa verið á svipuðum slóðum og hluti af
sömu goshrinu. Þar sem svo langt hefur liðið milli
gosanna þá er hugsanlegt að seinna gosið hafi verið
mun minna, sbr. reynsluna af Mývatnseldum
1724-1729 og 1749.
HERBERT KAPELLÁN
Auk áðumefndra heimilda um Krísuvíkurelda er
rétt að geta lýsingar Herberts kapelláns í Clairvaux í
Frakklandi á hraunrennsli í sjó á Islandi. Um rit
hans, Liber miraculorum (Bók um furður), sem
skrifuð var 1178 - 80 hefur Sigurður Þórarinsson
(1952, 1975) fjallað allítarlega. Herbert lýsirýmsum
furðum sem gerst hafa á Islandi og þar segir m.a.
(þýð. Jakobs Benediktssonar, birt í grein Sigurðar
Þórarinssonar, 1952):
"Á vorum tímum hefur það sézt einhverju sinni, að hann (þ.e.
vítiseldur - innskot höf.) gaus upp svo ákaflega, að hann eyði-
lagði mestan hluta landsins allt í kring. Hann brenndi ekki að-
eins borgir og allar byggingar, heldur einnig grös og tré að
rótum og jafnvel sjálfa moldina með beinum sínum. Og þótt
furðulegt sé frásagnar, bráðnuðu fjöll úr grjóti og jafnvel
málmi algjörlega fyrir eldi þessum eins og vax, runnu yfir
landið og þöktu það, svo að dalimir umhverfis fylltust af leðj-
unni og fjalllendi jafnaðist við jörðu. En bráðnu klettamir,
sem mnnu út yfir allan jarðveginn í allar áttir, dreifðust síðan,
þegar eldinum slotaði, og þá varð yfirborð jarðar eins og úr
marmara og eins og steinlagt stræti, og jörðin, sem áður var
byggileg og frjósöm, varð að eyðimörk. Þegar þessi ofsa-
grimmi eldur hafði eytt land þetta og allt, sem á því var, með
óseðjandi græðgi sinni, jók hann við því enn skelfilegra undri,
að hann réðst einnig á hafið við ströndina, og þegar hann kom
út á hafsdjúpið, tók hann að brenna og eyða vatninu með fá-
heyrðum ofsa, allt niður á hyldýpi. Auk þess bar eldurinn með
sér í flóði sínu gríðarstór fjöll og hæðir, sem aðrir gráðugir
eldslogar höfðu steypt um, svo að þar sem vatnið varð að láta
undan síga, kom Iand í staðinn, og fjöllin bámst út í hafsauga.
Og þegar þau höfðu fyllt sjóinn algjörlega á löngu og breiðu
svæði og gert hafsdjúpið jafnt sjávarströndu, varð sjórinn að
þurru landi, svo að þar sem áður var vatn, varð nú fast land um
12 mílur og er ef til vill enn. Enn fremur eyddist í þessum
eldsbmna fræg borg og mannmörg, en þar var ágæt höfn við
fjörð, sem eyðilagðist þó, þegar sjórinn þurrkaðist upp."
Sigurður Þórarinsson (1975) telur að hér sé á
ferðinni ýkt og ruglingsleg lýsing sem annað hvort
eigi við hraunrennsli í sjó og þá líklega Ögmundar-
hraun, eða jökulhlaup og þá líklega Kötluhlaup,
nema hvorttveggja sé. Um heimildarmenn Herberts
kapelláns fjallar Sigurður einnig og þar kemur nokk-
uð merkilegt í ljós. Frásögnina hefur Herbert líkleg-
ast eftir Eskil erkibiskupi í Lundi, en hann dvaldi í
Clairvaux meðan ritið var samið. Eskil erkibiskup
vígði Klæng Þorsteinsson til biskups í Skálholti árið
1152, þ.e. árið eftir að annálar nefna gos í Trölla-
dyngjum sem við teljum meginhrinu Krísuvíkurelda
og næsta víst að eldsumbrotin hafa þá verið ofarlega
á baugi í fréttum frá Islandi. Ljóst er að í riti Her-
berts er farið nokkuð frjálslega með tölur og stærðir
en að öðru leyti á lýsingin ágætlega við Krísuvíkur-
elda. I eldsumbrotunum rann hraun í sjó fram bæði á
norðan- og sunnanverðum Reykjanesskaga. Að
norðanverðu runnu Kapelluhraun og Hvaleyrarhraun
sem fylltu víkina sem var á milli núverandi Straums-
vflcur og Hvaleyrarholts en að sunnanverðu Ög-
mundarhraun.
Sigurður Þórarinsson (1975) taldi að sá hluti frá-
sagnar Herberts sem segir að eldurinn beri með flóði
sínu gríðarstór fjöll og hæðir sem berist út í hafs-
auga, eigi við jakaburð í Kötluhlaupi og má það vera
rétt. Jafnlíklegt er að lýsingin eigi við um stórgerða
hraunmúga sem ýttust fram með hrauninu.
Þessi heimild tekur af allan vafa um að hraun hef-
82 JÖKULL,No. 38, 1988