Dagblaðið Vísir - DV - 10.10.2014, Page 16

16 Fréttir Helgarblað 10.–13. október 2014
Dýrt að gera ekki neitt
n Stærstur hluti geðraskana kemur fram fyrir 25 ára aldur n Þunglyndi stúlkna eykst
G
eðraskanir eru algengasta
orsök örorku hér á landi og
sýna erlendar rannsókn-
ir að stærstur hluti þeirra
geðraskana sem fólk glím-
ir við á fullorðinsárum hafi þegar
komið fram fyrir 25 ára aldur.
„Það þarf miklu öflugri forvarnir
gegn geðröskunum. Með öflugum
forvörnum hefur tekist að minnka
tíðni dauðsfalla vegna hjarta- og
æðasjúkdóma, heilablóðfalla og
sömuleiðis að fækka bílslysum og
tannskemmdum. Það sama þarf
að gera til að minnka líkur á and-
legum veikindum,“ segir Arne
Holte, aðstoðarframkvæmdastjóri
norsku Lýðheilsustofnunarinnar
og prófessor í heilsusálfræði við
Óslóarháskóla. Í vikunni hélt hann
erindi á ráðstefnu um forvarnir á
sviði geðheilsu á vegum embættis
landlæknis og velferðarráðuneyt-
isins.
Að sögn Arne er staðan í Nor-
egi svipuð og á Íslandi að því leyti
að geðröskun sé sá sjúkdómur sem
valdi hvað flestum örorku. „Að
sama skapi er enginn sjúkdómur
sem kostar eins mikið því geðrösk-
unum getur fylgt tíð fjarvera frá
vinnu.“ Í Noregi hefur verið reikn-
að út að fyrir hverja manneskju
sem fer af vinnumarkaði vegna
andlegra veikinda tapist að með-
altali 21 ár í vinnu. Hann leggur
því áherslu á að mun meiri áhersla
verði lögð á forvarnir og betur hug-
að að geðheilsu fólks almennt.
Fyrsta þunglyndið
Þrátt fyrir að geðraskanir séu
ein algengasta ástæða örorku í
Evrópuríkjum hafa forvarnir við
geðröskunum hvergi verið sett-
ar á oddinn. „Víða um heim hafa
þó verið einstök verkefni, eins og
í Ástralíu, Hollandi, Bretlandi, Sví-
þjóð og í Noregi. Hér á Íslandi hef-
ur Eiríkur Örn Arnarson unnið að
mjög áhugaverðu verkefni, Hug-
ur og heilsa, sem snýr að því að
finna unglinga í áhættu á að þróa
með sér þunglyndi eða kvíða. Það
er gríðarlega mikilvægt til framtíð-
ar að koma í veg fyrir eða seinka
fyrsta tilviki þunglyndis því að eft-
ir það eru 50 prósent líkur á að fólk
þjáist aftur af þunglyndi. Eftir ann-
að skiptið eru svo 75 prósent líkur
á því þriðja.“
Skólar í lykilhlutverki
Arne segir töluverða fjármuni fara
til eflingar geðheilsu en að stærstur
hluti þeirra fari í heilbrigðiskerf-
ið og þá í sérhæfða þjónustu við
fólk sem þegar er orðið veikt. „Að
sjálfsögðu þarf að sinna því fólki
áfram. Það er þó mikilvægt að veita
miklu meiru til forvarna.“ Hann
segir forvarnir margborga sig fyr-
ir efnahag ríkja því að fólk fari af
vinnumarkaði þegar það veikist
alvarlega og fái greiddar örorku-
bætur. „Forvarnir kosta þó alltaf en
hversu mikið fer eftir þeirri nálg-
un sem beitt er. Forvarnarverkefni
ætti alltaf að meta, hvort þau séu
vel framkvæmd og hjálpi fólki. Það
gengur ekki að fjárfesta í stefnu ef
ekki er gert mat á útkomunni og
því mikilvægt að læra af reynsl-
unni. Mörg forvarnaverkefni eru
þó mjög ódýr í samanburði við það
að gera ekki neitt.“
Í því sambandi bendir Arne á
að nær öll börn sæki leikskóla og
grunnskóla og því séu þeir kjörinn
vettvangur til að koma forvörn-
um á framfæri. „Skólarnir verða
auðvitað alltaf skólar og ekki hug-
myndin að breyta þeim í heil-
brigðisstofnanir. Ég tel þó að kjör-
ið væri að kennarar fengju þjálfun
til að fræða börn um tilfinningar
og hugsanir og hvernig þær þró-
ast. Börnin læra hve margar tenn-
ur og rif þau hafa en lítið sem ekk-
ert um tilfinningar. Ég get þó ekki
fullyrt að það komi beinlínis í veg
fyrir geðraskanir en gæti þó verið
gagnlegt og gaman fyrir börnin að
læra.“
Arne segir gæði leikskólastarfs
hafa mikil áhrif á geðheilsu barna
til framtíðar. „Með því að hafa fá
börn á hvern fullorðinn og mennt-
aða kennara meðal starfsfólks er
lagður grunnur að góðri andlegri
heilsu. Þessi atriði skipta miklu
máli.“ Að hans sögn þurfa all-
ir sem koma að umönnun barna
á einhvern hátt að hafa í huga að
þau þurfi alltaf að finna að þau
séu mikils virði. „Þau þurfa ekki
að vera fullkomin, heldur að finna
hversu mikils virði þau eru. Einnig
þurfa börn að hafa tilgang í lífinu.
Þá á ég við að vera hluti af ein-
hverju sem er stærra en þau sjálf
og finna að það er einhver sem
þarf á þeim að halda.“ Hann seg-
ir einnig mikilvægt að börn finni
að þau geti gert eitthvað, að þau
séu góð í einhverju og látin vita
af því. „Þá er einnig mjög mikil-
vægt fyrir börn að finna til örygg-
is. „Börn með geðraskanir þora oft
ekki að finna til og tjá sig og eru því
hrædd. Þau þurfa að finna að þau
geti hugsað, fundið til og tjáð sig
án þess að vera hrædd. Öll börn
þurfa einnig að eiga einhvern til að
deila hugsunum sínum og tilfinn-
ingum með. Þær verða raunveru-
legar þegar við deilum þeim með
öðrum. Síðast en ekki síst þurfa öll
börn félagslegan stuðning og vissu
um að þegar eitthvað bjáti á, hafi
þau öruggan stað til að leita á.“
Þunglyndi stúlkna eykst
Aðspurður hvort þunglyndi sé al-
gengara nú til dags en áður eða
einfaldlega betur greint, segir Arne
erfitt að svara því. „Ef ég á að vera
hreinskilinn þá veit ég það ekki
með vissu. Í starfi mínu gef ég ráð-
leggingar til heilbrigðisyfirvalda
og get ekki sagt að ég viti það ekki,
heldur nota bestu túlkun mína af
þeim gögnum sem fyrir liggja.“ Al-
mennt sé líklega ekki meiri hátt-
ar aukning. Hann bendir þó á að
nýlegar norskar rannsóknir sýni
að geðraskanir meðal unglings-
stúlkna séu að aukast. „Þessi aukn-
ing hefur ekki fundist hjá drengj-
um. Ástæða aukningarinnar hjá
stúlkum er ekki þekkt og margar
tilgátur sem hafa komið fram, til
dæmis tengdar fullkomnunar-
áráttu og útliti.“
Arne segir þó mikilvægt að hafa
í huga að ekki þurfi nauðsynlega
að þekkja ástæður þess að eitt-
hvað gerist til að koma í veg fyrir
að það gerist aftur. „Ef við tökum
samgöngur í Noregi sem dæmi,
þá hefur tekist að fækka dauðsföll-
um og alvarlegum áverkum vegna
bílslysa mikið og þannig koma í
veg fyrir mikla óhamingju meðal
fjölskyldna. Þetta var gert með því
að gera betri vegi, aðskilja akreinar
úr gagnstæðum áttum og setja upp
hringtorg á hættulegum gatnamót-
um. Samt voru slysin ekki endilega
af því að það vantaði að aðskilja
akreinar og að byggja hringtorg.
Sama er með andlega heilsu, það
er mikilvægt að vita hvað virkar og
framkvæma það.“ n
Dagný Hulda Erlendsdóttir
dagny@dv.is
Læri um tilfinningar
Arne Holte segir leik- og
grunnskóla kjörinn vettvang
til að koma forvörnum við
geðröskunum á framfæri og
kenna börnum hvernig til-
finningar og hugsanir þróist.
MynDin Er úr SaFni.
„Að sama skapi
er enginn sjúk-
dómur sem kostar
eins mikið
Vill auka forvarnir Arne Holte er aðstoðarframkvæmdastjóri norsku Lýðheilsustofnunarinnar og prófessor í heilsusálfræði við Óslóarhá-
skóla. Hann hélt í vikunni erindi hér á landi á ráðstefnu um geðheilsu barna og unglinga. MynD Sigtryggur ari