Tölvumál - 01.11.2008, Blaðsíða 19

T Ö L V U M Á L | 1 9
Ný tækni
Samhliða auknum rafrænum aðgangi að útgefnu efni hefur tæknin þróast í
átt til þess að auðvelda notendum að sérsníða upplýsingar að eigin þörfum,
og nýta gagnagrunna og rafræn tímarit á gagnvirkari og fjölbreyttari hátt
en áður. Hefð er fyrir því á bókasöfnum að kalla þjónustu af þessu tagi
árvekniþjónustu. Dæmi um öfluga tækni sem nýta má í þessu skyni er
svokölluð RSS mötun. RSS mötun er þróuð vöktunarþjónusta þar sem
notandi getur valið efni sem hann vill fylgjast með, fengið uppfærslur
sendar reglulega og lesið eftir hentugleikum. Þessi nýja tækni eflir jafnframt
tengslanet notenda og gerir þeim kleift að miðla upplýsingum hver til
annars. Bloggið er dæmi um það, en algengt er að vísindamenn haldi úti
metnaðarfullu bloggi um sérsvið sitt.
Annars konar tækni sem notuð er á bókasöfnum til að auðvelda notendum
aðgang að vísindagreinum á rafrænu formi, eru svokölluð krækjukerfi (e.
Link Resolvers). Ýmis slík tól hafa verið þróuð, en íslensk söfn nota m.a.
SFX Express og OVID Link Solver. Tæknin leiðir notendur áfram að greinum
sem viðkomandi hafa aðgang að án þess að þeir þurfi að endurtaka leitir.
Forsenda þess að komast í texta vísindagreina er þó yfirleitt að einhver
greiði fyrir áskrift, oftast eru það bókasöfn. Þessi staðreynd vill því miður
stundum gleymast og því full ástæða til að halda henni á lofti.
Eftir því sem upplýsingar um útgefið efni verða aðgengilegri víkkar
sjóndeildarhringur notenda sem leita í meira mæli bæði eftir eldra efni og
efni úr tímaritum sem þeir þekktu ekki áður. Landsaðgangurinn hefur enn
sem komið er miðast við kaup á nýju efni frá helstu útgefendum vísindaefnis
og vantar enn nokkuð á að þarfir allra fræðasviða séu uppfylltar. Í nánustu
framtíð þarf einnig að líta til eldri árganga tímarita (e. archives). Aðgangur
að eldra efni er gjarnan keyptur til eignar, á meðan greiða þarf fyrir aðgang
að nýrra efni á hverju ári.
Opið aðgengi (OA)
Þrátt fyrir ýmsa hagræðingu er kostnaður við áskriftir að rafrænum tímaritum
mikill, sem dæmi má nefna að kostnaður við áskriftir í Landsaðgangi árið
2007 var tilgreindur 110,5 milljónir í ársskýrslu verkefnisins fyrir það ár.
Bókasöfn bera stærstan hluta kostnaðar við tímaritaáskriftir og hafa því
verið framarlega í hópi þeirra sem leita leiða til að stemma stigu við hárri
verðlagningu útgefenda. Opið aðgengi eða OA (e. Open Access) er nýtt
útgáfuform sem hefur mikið verið í umræðunni á undanförnum árum sem
valkostur og jafnvel lausn á vandanum. Hugmyndafræðin að baki OA var
skjalfest á þingi sem haldið var í Búdapest í desember 2001 og gengur út á
það að fundin verði leið til þess að bjóða sem flestum aðgang að vísindaefni
án þess að til komi greiðsla. Í lok þingsins var samþykkt yfirlýsing sem felur
í sér stuðning við hugmyndina og áætlanir um að hrinda henni í framkvæmd,
og þegar þetta er ritað hafa 5206 stofnanir, háskólar og vísindafélög skrifað
undir yfirlýsinguna, auk þess sem mörg önnur verkefni sem miða að OA
hafa farið af stað á vegum viðurkenndra aðila6.
Til að auðvelda OA hafa mörg háskóla­ og rannsóknabókasöfn erlendis
opnað varðveislusöfn sem hýsa og varðveita efni vísindamanna viðkomandi
stofnana og bjóða aðgang að því án endurgjalds. Á Íslandi hefur tveimur
varðveislusöfnum verið komið á fót, annars vegar Skemmunni á vegum
Kennaraháskóla Íslands og Háskólans á Akureyri, hins vegar Hirslunni
á vegum bókasafns Landspítala háskólasjúkrahúss, sem veitir aðgang
að vísindaskrifum starfsmanna Landspítalans ásamt öðru íslensku efni á
heilbrigðissviði aftur til 2002.
Í stefnu menntamálaráðuneytis um upplýsingatækni, Áræði með ábyrgð:
Stefna menntamálaráðuneytis um upplýsingatækni í menntun, menningu
og vísindum 2005­2008, stendur m.a.: „Í vísinda­ og tæknistefnu
er lögð áhersla á að tryggja sem greiðastan aðgang almennings að
rannsóknargögnum og niðurstöðum sem kostuð eru af opinberum fjárveit­
ingum og er í því sambandi m.a. tekið mið af þeirri þróun sem er að verða
innan Evrópusambandsins“7. Fróðlegt verður að fylgjast með þróun þessara
mála hérlendis á næstu árum, en enn hafa engir innlendir aðilar skrifað
undir alþjóðlegar viljayfirlýsingar um OA.
Framtíðin
Ljóst er að aðgangur Íslendinga að vísindaefni hefur stóraukist s.l. tíu ár
þó það hafi ekki farið hátt. Brýnt er orðið að kanna áhrif Landsaðgangs að
rafrænum gagnasöfnum og tímaritum á íslenskt þekkingarsamfélag og móta
verkefninu skýra stefnu og rekstrargrundvöll til framtíðar. Samhliða þarf að
móta stefnu um OA til að tryggja íslensku samfélagi aðgang að framlagi
innlendra vísindamanna, og jafnframt til að koma því framlagi á framfæri
við umheiminn. Hvorttveggja skiptir miklu máli eigi Íslendingum að takast
að vera „... fremstir þjóða í rafrænni þjónustu og nýtingu upplýsingatækni“8
Heimildir
1 Sjá www.hvar.is
2 Porter, J.R. (1964). The scientific journal – 300th anniversary. Bacteriological
Reviews, 28(3), 211­230
3 ProQuest. (2008). Ulrich´s Periodicals Directory. Sótt á http://www.ulrichsweb.
com/ulrichsweb/
4 Erna G. Árnadóttir. (2000). Landsaðgangur að rafrænum tímaritum: Könnun.
Óútgefin skýrsla
5 Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn. (2008). Ársskýrsla landsaðgangs að
rafrænum gagnasöfnum og tímaritum 2007. Sótt á www.hvar.is
6 Budapest Open Access Initiative (BOAI). (2002). Sótt 19. 05. 2008 á http://
www.soros.org/openaccess/read.shtml og http://www.soros.org/openaccess/
initiatives.shtml
7 Menntamálaráðuneytið. (2005). Áræði með ábyrgð; Stefna menntamálaráðuneytis
um upplýsingatækni í menntun, menningu og vísindum 2005­2008. Reykjavík:
Menntamálaráðuneytið
8 Forstætisráðuneytið. (2008). Netríkið Ísland: Stefna ríkisstjórnar Íslands um
upplýsingasamfélagið 2008 – 2013. Sótt á http://www.forsaetisraduneyti.is/
media/frettamyndir/NETRIKID_ISLAND_stefnuskra.pdf
Opið aðgengi gengur út á að
bjóða sem flestum aðgang að
vísindaefni án þess að til komi
greiðsla
Brýnt er orðið að kanna
áhrif Landsaðgangs og móta
rekstrargrundvöll til framtíðar