Jón á Bægisá - 30.09.2004, Síða 17
Jaðarheimsbókmenntir
átt við hina latnesku Vúlgötu-þýðingu Híerónímusar, sem var opinber
Biblíutexti kaþólsku kirkjunnar öldum saman og má vafalaust teljast
öflugasti texti í sögu Vesturlanda.3 Það gat kostað menn lífið að efast um
sannferði hans eða verða uppvísir að einhverjum svikum við hann, til
dæmis þegar hann var þýddur á önnur mál. „Svik“ má teljast lykilorð í
þeirri afstöðu til þýðinga sem hér hefur verið drepið á og birtist í jafnt
trúarlegum sem hversdagslegum aðstæðum. Þýðingin segir ekki það sama
og frumtextinn og þetta skýrir vafalaust vinsældir hins ítalska málsháttar
tradutore tradittore, þýðandinn er svikari.
Vænta má að flestir kannist við þetta viðhorf til þýðinga í einhverri
mynd og raunar takmarkast umhugsun um þýðingar iðulega við það að
bera kennsl á rangþýðingu sem sprottin er af misskilningi á frumtext-
anum. Þetta er til dæmis viss íþrótt meðal sjónvarpsáhorfenda sem hlusta
á hið erlenda mál og lesa jafnframt þýðingu á skjánum og þetta einkennir
suma bókmenntagagnrýnendur sem fjalla um þýddar bækur og hafa fyrir
því (sem er lofsvert) að nálgast frumtextann og bera saman við þýðinguna,
en láta nægja að finna dæmi um áföll sem merking frumtextans hefur
orðið fýrir í einstökum orðum eða málsgreinum. Sá sem les slíka gagnrýni
kann að fyllast þeirri kennd að þýðing sé ekki annað en „ónákvæm gerð“
af hinum upprunalega texta.
Þýðingar og heimsbókmenntir
En líklega hafa flestir einnig fengið nasasjón af gagnólíkri afstöðu til þýðinga
og þótt hún virðist í ljósri mótsögn við þá sem að ofan er lýst, hafa þær orðið
samferða gegnum tíðina og margur tekið hvoratveggju inn á sig án þess að
velta fyrir sér tengslum þessara viðhorfa. Snemma kemst á kreik sú málsvörn
þýðinga, sem kann að virðast sjálfgefin, að þær greiði fólki aðgang að
ýmiskonar lesefni sem væri því annars lokuð bók. Þegar kemur fram á tíma
húmanismans og upplýsingarinnar verður áherslan á þetta hlutverk þýðinga
gildishlaðnari en fyrr; farið er að lýsa þýðingum sem fyrirmyndarformi
sammannlegra þátta og gagnkvæms skilnings fólks frá ólíkum menning-
arsvæðum. Þessi vísun til hnattvæðingarhlutverks þýðinga nær vissu há-
marki í hugtakinu „heimsbókmenntir“, en þegar það verður fleygt er komið
fram á tímaskeið rómantíkurinnar á 19. öld. Það er eiginlega sama hvernig
litið er á heimsbókmenntahugtakið, þýðingar liggja því til grundvallar, og
hér mætti ætla að þýðingar staðfesti vægi og gildi frumtextans, „sannferði“
3 Ég drep á þetta í bók minni Tvímæli. Þýðingar og bókmenntir, Reykjavík: Bókmennta-
fræðistofnun Háskóla íslands og Háskólaútgáfan 1996, bls. 40-41.
á- .iföreý'ehá - Menninga(r)miðlun f ljóði og verki
15