RM: Ritlist og myndlist - 01.03.1948, Blaðsíða 76

RM
KRISTJÁN KARLSSON
cier: Fésýslumaðurinn, 1912. —
Dreiser hefur lýst sjálfum sér á
þennan hátt í ævisögu sinni).
Þetta fólk, kjallarabúar í þjóðfé-
laginu, á aðeins tvo kosti: að sætta
sig við kjör sín eða ganga á hljóðið
ofan úr salarkynnum hinna auð-
ugu og varpa sér út í samkeppn-
ina. Þeir, sem komast upp, fá góð
föt, fín húsgögn, auðsóttar ástir,
dýr málverk, sem þeir kunna ekki
að meta nema til fjár. Og annað
var raunar aldrei takmarkið. Fyrir
þá, sem leituðu andlegra verð-
mæta, myndi aldrei liafa verið
nema einn kostur, þeir væru fyrir-
fram óliæfir til samkeppni við
athafnamanninn. Hinir veikari
eru dæmdir til falls. En tilburðir
þeirra, fálmandi viðleitnin, sem
tortímir þeim, eru viðfangsefni
Dreisers. Æ ofan í æ safnar hann
málsskjölum og sönnunargögnum
til staðfestingar þessum fyrirbrigð-
um.
Ekki undarlegt, þó að þjóðfélag
er kenndi sig að ýmsum þeim ann-
mörkum, sem Dreiser lýsti, en var
hins vegar algjörlega óvant því að
fá slíkar opinberanir á prenti,
snerist til vamar, og vopnið var
lögsókn. Carrý systir kom út árið
1900, en forlagið afturkallaði hana
(rithöfundurinn Frank Norris var
liandritalesari forlagsins og lét
kaupa liandritið, en forlagið tók
af honum ráðin). Kaupsýsluvík-
ingurinn og „Snillingurinn“ urðu
líka fyrir barðinu á velsæmislög-
unum. Bækurnar voru meðal ann-
ars sakaðar um klám. 1948 finnast
inanni þær ótrúlega meinlausar.
Og liitt er ef til vill sanni nær,
sem H. L. Mencken bendir á í for-
mála að nýrri útgáfu á Amerískri
harmsögu (The World Publishing
Company, New York, 1947), að það
hafi fremur verið siðblinda bók-
anna, sem hrelldi lögregluvaldið,
miskunnarlaus örlagatrú, siðferðis-
leg afneitun, sem virtist einkenna
Dreiser á löngu skeiði ævinnar
(Dreiser was „for a time ... a
complete fatalist ... and hence a
nihilist in the domain of morals“).
Samkvæmt siðferðilögum í skáld-
verkum þeirra tíma hefði Carrý
átt að fara illa. Eða Clyde Griffiths
í Amerísk harmsaga, svo að tekið
sé annað dæmi. Ekki ólieiðarlegur
piltur, fremur en gengur og ger-
ist, veikgeðja að vísu og munaðar-
gjam. Þegar hann hefur fengið að
skyggnast inn í samkvæmislífið,
missir liann sjálfstjómina, honum
fipast, manni liggur við að segja
„slysast“, og liann stendur uppi
morðingi, glæpamaður malgré lui.
Þó að sögur Dreisers séu þung-
lamalegar og rýnandi, óstæltar og
óskipulegar, þó að maður finni
varla merki dramatískrar einbeit-
ingar, eða listrænnar sjónhverfing-
ar, nema þeirrar, að allur sann-
leikur um hvern hlut verði fluttur
inn í eins manns bók, eiga hinar
beztu þeirra áhrifakraft, sem knýr
lesandann til að standa andspænis
70