Morgunblaðið - 20.10.2015, Blaðsíða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. OKTÓBER 2015
Tæplega 1% Íslend-
inga hefur með-
fæddan genagalla –
stökkbreytingu – sem
eykur mjög líkur á
krabbameini í brjóst-
um. Stökkbreytta
genið heitir BRCA2,
sem er stytting á
„BReast CAncer gene
nr. 2“. Genið fannst
fyrir 20 árum,
skömmu eftir að BRCA1 genið var
uppgötvað. Á Íslandi fæðast mjög
fáir einstaklingar með stökkbreyt-
ingu í BRCA1 en aftur á móti er
ein tiltekin BRCA2 stökkbreyting
óvenju algeng hjá þjóðinni. Þótt
þessi merku gen kallist brjósta-
krabbameinsgen þá stuðla þau
bæði að vernd gegn krabbamein-
um ef þau eru heil og starfhæf.
Talið er að stökkbreytingar í þeim
valdi 5-10% allra brjósta-
krabbameina.
Áhætta íslenskra kvenna á að fá
brjóstakrabbamein fyrir sjötugt er
rúmlega 8% en áhætta BRCA2
arfbera er 72%. Hjá
báðum hópum hefur
áhættan fjórfaldast
frá upphafi 20. ald-
arinnar.
Frægasti arfberi
BRCA1 stökkbreyt-
ingar er eflaust leik-
konan Angelina Jolie
sem greindi frá því í
fjölmiðlum fyrir
tveimur árum að hún
hefði látið fjarlægja
bæði brjóstin í for-
varnarskyni. Í mars
síðastliðnum lét hún einnig fjar-
lægja eggjastokkana, en sú aðgerð
dregur úr áhættu á krabbameini í
brjóstum og eggjastokkum. Fjar-
læging þessara líffæra er sterk
forvörn en hún er samt ekki eina
ráðið. Sumum arfberum hentar
betur að vera undir stöðugu eft-
irliti og á Íslandi er meðal annars
hægt að fá ráðleggingar varðandi
forvarnir hjá Erfðaráðgjöf Land-
spítalans.
Í heiminum hefur orðið bylting
á sviði þekkingar á tengslum erfða
og sjúkdóma og hratt bætist við.
Íslenskir vísindamenn eru meðal
þeirra sem þar hafa lagt hönd á
plóg svo um munar. Auk til-
tölulega fátíðra há-áhættu stökk-
breytinga eins og BRCA1 og
BRCA2 er algengur smávægilegur
breytileiki á víð og dreif um erfða-
efnið sem getur tengst lítillega
aukinni sjúkdómsáhættu. Þegar
saman koma áhrif frá mörgum
stöðum í erfðaefninu fer einnig að
muna um áhrifin af þessum erfða-
breytileika.
Uppgötvanir erfðafræðinnar
hafa opnað áður óþekkta mögu-
leika til eflingar lýðheilsu, svo sem
einstaklingsmiðaðra forvarna gegn
sjúkdómum þar sem þekking á
arfgerð einstaklinga gegnir lyk-
ilhlutverki. Nýlega lýsti vís-
indakonan Mary Claire King,
frumkvöðull í rannsóknum á
brjóstakrabbameinsgenum, þeirri
skoðun sinni að rétt væri að skima
allar konur fyrir stökkbreytingum
í BRCA genum, en það er hægt að
gera með blóðrannsókn. Hún
bendir á að ekki dugi að leita hjá
konum með fjölskyldusögu því í
nýrri rannsókn kom í ljós að 50%
kvenna með meðfæddar BRCA
stökkbreytingar höfðu enga fjöl-
skyldusögu. Þetta skýrðist af því
að í þessum fjölskyldum voru fáar
konur eða af því að stökkbreyt-
ingin var fyrir tilviljun frekar til
staðar í körlum en konum. Mary
Claire bendir einnig á að þrátt
fyrir kostnað við skimun fyrir
stökkbreytingum gæti hún leitt til
sparnaðar í heilbrigðiskerfinu
vegna fækkunar á einstaklingum
sem þyrftu á dýrri krabbameins-
meðferð að halda.
Brjóstakrabbamein greinist fyrr
á ævinni hjá konum með BRCA2
stökkbreytingu en hjá öðrum kon-
um. Af þeim sem fá brjósta-
krabbamein og eru með stökk-
breytingu greinist rúmlega
helmingur fyrir fimmtugt sam-
kvæmt íslenskri rannsókn, en
sambærileg tala fyrir allar ís-
lenskar konur er 20%. Hægt er að
fara í erfðapróf frá og með 18 ára
aldri.
Hér verður því ekki svarað
hvort rétt sé að skima allar konur
fyrir BRCA2 stökkbreytingum.
En ef til þess kemur þarf vand-
aðan undirbúning. Meðal annars
verður að bjóða þessum fjöl-
breytta hópi kvenna öfluga ráðgjöf
þegar þær hafa fengið að vita að
þær beri stökkbreytingu. Stöðugt
bætist við ný þekking, bæði varð-
andi áhrif þeirra aðgerða sem í
boði eru og einnig um breytileika í
áhættu arfbera vegna annarra
erfða og fleiri þátta. Mikilvægt er
að miðlun þessara upplýsinga fari
í einn öflugan farveg þar sem
hægt verði að ráðleggja hverri
konu á einstaklingsgrundvelli og
aðlaga ráðgjöfina jafnóðum að
nýrri þekkingu.
Á að skima fyrir stökkbreytingunni BRCA2
Eftir Laufeyju
Tryggvadóttur
Laufey Tryggvadóttir
» Fjarlæging þessara
líffæra er sterk for-
vörn en hún er samt
ekki eina ráðið. Sumum
arfberum hentar betur
að vera undir stöðugu
eftirliti.
Höfundur er faraldsfræðingur og
framkvæmdastjóri Krabbameins-
skrár Krabbameinsfélags Íslands.
Í nýrri skýrslu
norska varnar-
málaráðuneytisins 1)
um öryggi og varnir
landsins, er gerð skil-
merkileg grein fyrir
því, hver hætta getur
stafað af seinni tíðar
hernaðaruppbyggingu
Rússa á norðurskauts-
svæðinu. Brugðið er
upp tveim sviðs-
myndum með Rússland sem and-
stæðing og sýna þær stigmögnun
tvíhliða hættuástands og sameig-
inlegar aðgerðir til varnar Eystra-
saltsríkjunum. Sú þriðja sýnir
hryðjuverkaárás við töku ISIS á
norsku ferjuskipi með 2.200 farþega
í Skagerak. Tekið er fram að ekki sé
þar með sagt, að hernaðarátök við
Rússa séu líkleg eða óhjákvæmileg.
Á hinn bóginn sé fyrir öllu að hafa
trúverðuga stefnu í varnar- og ör-
yggismálum til að forðast slík átök.
Ekki er ráðrúm til að lýsa frekar
þessum sviðsettu atburðum og að-
gerðum gegn Noregi, en þær fá á sig
aukinn raunveruleikablæ nú þegar
Rússar herða aðgerðir sínar í Sýr-
landsdeilunni. Því nefnir Stolten-
berg, aðalframkvæmdastjóri Atl-
antshafsbandalagsins, nú þann
möguleika að NATO-ríkin muni
senda herafla til Tyrklands vegna
aðgerða Rússa.
Saga tölvuárása (e. offensive cy-
ber activity) er sögð lengri en al-
mennt er talið enda eru varnir á
þessu sviði ný viðfangsefni. Þar eru
Eistlendingar frumkvöðlar. Þetta er
tilkomið vegna geipimikillar tölvu-
árásar Rússa á Tallinn 2007, sögð
vera vegna flutnings sovésks minn-
ismerkis um sigurinn í heimsstyrj-
öldinni. Þetta fyrsta tölvustríð stóð í
þrjár vikur og olli miklu tjóni í hinu
tölvuvædda Eistlandi sem einangra
þurfti um tíma á netinu til mikils
tjóns fyrir banka- og viðskipta-
starfsemi. Þetta varð til þess að
NATO setti netöryggi og varnir á
dagskrá og kom á fót Cooperative
Cyber Defense Center of Excellence
í Tallinn 2008. Þessa er minnst í
Áhættumatsskýrslu utanríkisráðu-
neytisins frá 2009.
Væntanlega liggja frekari upplýs-
ingar af heimavettvangi fyrir um
þessi mál, en þetta er tekið fyrir í
hinni framangreindu norsku
skýrslu. Í því sem segir um þá sviðs-
mynd að átök verði við
Rússa (þó ekki svo að
þau varði við 5. grein
sem kallar til almennr-
ar hervæðingar), að
gert sé ráð fyrir að
tölvuárásir verði gerðar
á viðkvæma tölvuvæð-
ingu grunnstoða um
landið allt. Norðmenn
hafa lagt mikla áherslu
á netöryggi með svo-
kölluðu „varslings-
system for digital in-
frastruktur“ og eru
þeir taldir mjög vel settir meðal
Evrópuþjóða á þessu sviði. Hvar
stöndum við og hvað geta Íslend-
ingar gert upp á eigin spýtur á þessu
sviði til að tryggja öryggi okkar yf-
irleitt en sérstaklega á tímum við-
sjár?
Auknar öryggisgreiningar (e. in-
telligence og surveillance) eru fyrsta
áhersluatriðið sem norska skýrslan
bendir á að efla skuli. Nú er það svo,
að á þessu sérstaka sviði er nokkur
fráfælni eða andúð meðal Íslend-
inga. Það er því merkilegt að Vest-
ur-Íslendingurinn Sir Willam Steph-
enson, frá Union Street Íslendinga-
hverfinu í Winnipeg, skuli hafa verið
áhrifavaldur um að koma upp slíkri
starfsemi í bæði London og Wash-
ington í stríðinu, þekktri sem MI5
og CIA. Ekki svo að skilja að við höf-
um þörf fyrir slíkt, né getu til að
standa undir þess háttar stofnunum.
Hins vegar er augljóst að hér þarf að
vera öflug og trúverðug móttöku-
geta fyrir trúnaðarlegt upplýs-
ingaflæði á öryggissviðinu. Svo er
væntanlega þegar reyndin með því
sem fyrir er í uutanríkisráðuneytinu,
innanríkisráðuneytinu og Landhelg-
isgæslunni. En ætti það ekki að vera
sameinað undir einn hatt í sérstakri
stofnun, eins og orðið var með Varn-
armálastofnuninni?
1) A Unified Effort to Strengthen the De-
fence of Norway, Expert Commission on
Norwegian Security and Defence Policy,
Norwegian Ministry of Defence, 2015
Árásarhætta
og netöryggi
Eftir Einar
Benediktsson
»En ætti það ekki að
vera sameinað undir
einn hatt í sérstakri
stofnun, eins og orðið
var með Varnarmála-
stofnuninni?
Einar Benediktsson
Höfundur er fyrrverandi sendiherra.
Ómar Ragnarsson
segir mig vera á „ villi-
götum útá túni“ í að-
sendri grein í Morg-
unblaðinu 16. október
og vísar þar í grein er
ég skrifa í sama blað
þann 10. sama mán-
aðar. Það sem Ómar
gerir að umtalsefni úr
þeirri grein er kolefn-
isjöfnuður.
Til að byrja með þá er rétt að
benda á að undirritaður er enginn
sérfræðingur um kolefnisjöfnuð og
sæki ég fróðleik til mér fróðari
manna sem Ómar ætti að hafa áttað
sig á hefði hann lesið greinina af at-
hygli. Vitna ég í svar umhverfis- og
auðlindaráðuneytisins við fyrirspurn
Sigríðar Á. Andersen þingmanns um
losun gróðurhúsaloft-
egunda.
Þar segir að á árinu
2012 – og er þá verið að
tala um losun á því ári –
hafi aðeins 4.101 þúsund
tonn af 15.730 þúsund
tonna heildarlosun
gróðurhúsalofttegunda
á Íslandi talist inni í
Kyoto-bókuninni.
Stærsti hlutinn telst
ekki með eða losun sem
stafar af framræstu
landi! Einnig kemur
fram í grein minni að af skráðri losun
í Kyoto-bókuninni sé 13% losunar af
völdum fólksbíla. Stóra spurningin
er, hvaðan koma hin 87% og hvernig
á að bregðast við því?!
Það sem mér finnst athyglivert er
að ef við tökum heildarlosunina hér á
landi þá vega fólksbílar aðeins 4%.
Ekki er um bindingu á kolefnum að
ræða meðan skurðir sem ekki eru
nýttir standa opnir. Ekki flókið
dæmi, en það sem ég hins vegar skil
ekki í skrifum Ómars er hvað dáið
fólk hefur með losun á gróðurhúsa-
lofttegundum á þessu viðmiðunarári
að gera sem vitnað er í. Eitthvað hef-
ur Ómar líka misskilið það sem ég
skrifa um eyðingu skóga en þar var
ég að benda á að líklegast væri ekki
skynsamlegt að ryðja burt skógum
og búa til akur svo hægt væri að
rækta matvæli sem notuð væru til
þess að framleiða bætiefni í bensín,
en bent hefur verið á að ræktun
skóga sé til bóta fyrir loftslags-
bókhaldið. Það er hins vegar útreikn-
ingur sem ég hef ekki reynt eins og
ýjað er að.
Ómar fær það út að ég vilji alls
ekki hrófla við útblæstri bíla hér á
landi, þar fer hann með rangt mál.
Vissulega þarf að draga úr útblæstri
bíla, en það sem ég hinsvegar segi er
að það hefur sannarlega verið gert og
er ég nokkuð viss um að engin iðn-
grein hefur gert jafnmikið í þeim
málum á jafnstuttum tíma og bíl-
greinin. Því starfi er hvergi lokið og
eigum við eftir að sjá stórar framfar-
ir í þeim málum á næstunni.
Ómar bendir réttilega á að án að-
gerða til kolefnisjöfnunar inn í loft-
lagsbúskapinn, með endurheimtingu
votlendis, ræktun skóga o.fl., mun sá
árangur er við stefnum að tæplega
nást. Þær aðgerðir munu hins vegar
ekki draga úr útblæstri bíla eins og
Ómar kýs að lesa úr skrifum mínum,
heldur eru það áhrifaríkar mótvæg-
isaðgerðir. Þar kemur hann að þeim
hluta sem ég var m.a. að benda á í
minni grein, eða að meta þurfi alla
þætti inn í aðgerðir til þess að draga
úr losun, hnattrænt til bóta fyrir um-
hverfið. Þá getum við með opnum
huga skoðað hvað það er sem við get-
um best og mest gert hér heima til að
taka þátt í þeim aðgerðum án þess að
horfa eins og veðhlaupahestur á eina
braut með eitt þröngt markmið. Veit
ég vel að ekki dugar bara að moka of-
an í skurði en enginn árangur næst ef
umræðan er einhlít og öfgakennd.
Kýs ég frekar að vera „útá túni“ en
fastur ofan í skurði og sjá ekki uppúr
honum.
Með útsýni úti á túni
Eftir Özur
Lárusson
Özur Lárusson
» Veit ég vel að ekki
dugar bara að moka
ofan í skurði en enginn
árangur næst ef umræð-
an er einhlít og öfga-
kennd.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Bílgreinasambandsins.
Bátsbein