Orð og tunga - 01.06.2002, Side 34

24
Orð og tunga
sem þeir bidia vel, edur aumka, kalla þeir Hræ. Hræid mitt eg bid þig vertu ecke
ad eiga vid mig, fyrir Láttu mig vera kirrann, vertu ecke ad eiga vid keirid mitt,
Hlutinn minn etc.“ (BA XXXIX: 150). Dæmi í Tm um merkingu þá sem fram kemur
í vasabókinnni benda ekki til staðbundinnar notkunar. Þau eru m.a. úr Árnessýslu,
Austur-Skaftafellssýslu, af Vesturlandi, Vestfjörðum og Austurlandi. Sjá gelmingur.
ingjaldur (+Önf.)‘grautur samanhrærður við flautir’. B1 merkir orðið Vf. ÁBIM
hefur það ekki með í sinni bók og engin dæmi fundust í Tm. Tvö dæmi voru hins vegar
í Rm. Annað var úr Safni til sögu íslands (IV:81) og var heimildin frá 1861: „kölluðu
þeir ... vatnsgraut: Þorgarð, mjólkurgraut: Ingjald“ (IV:81). Hitt var úr áðurnefndu
orðabókarhandriti Hallgríms Schevings: „Ingjaldr: flautir hrærðar saman við graut.“
Hann merkir orðið ekki staðbundið. Eitt dæmi fannst í Tm og kom þar fram að orðið
hefði verið algengt í Borgarfirði um þykkan grjónagraut. Af dæmum er ekki hægt að
draga þá ályktun um að um staðbundna notkun sé að ræða.
jákkall = járnkall (alm.) B1 nefnir ekki þessa framburðarmynd.
kani iítill askur’. B1 merkir orðið Vf. og Af. ÁBIM hefurþessa merkingu sem eina
af mörgum og merkir orðið því ekki staðbundið. Það kemur fyrir í fornu máli og í yngra
máli allt frá 17. öld (Ásgeir Blöndal Magnússon 1983:162-163). í orðasafni skrifuðu
af vestfirskum manni líklega 1770-1780 stendur: „kani askur“ (BA XX:282). Dæmi í
Tm sýna að orðið er þekkt í öllum landshlutum.
kapróna ijót húfa’. B1 merkir orðið Vf. ÁBIM hefur það ekki í þessari mynd en
merkir sem gamalt og úrelt orðið kaprún í merkingunni ‘hetta’ sem án efa er af sama
uppruna. Dæmi fundust hvorki í Rm né Tm og er því vegna dæmafæðar ekki hægt að
kveða upp úr um dreifingu.
karta ‘svo er kallað milli skurða á hertum steinbít’ (+-Df.). Bætt er við að í Df. sé
notað orðið kúla. B1 merkir orðið Arnf. ÁBIM gefur upp ýmsar merkingar við orðið
karta og setur að lokum þrípunkta sem merkir að hann þekkir fleiri án þess að geta þeirra.
Allmörg dæmi voru í Rm um orðið en ekkert í merkingu BMÓ. Vegna dæmafæðar er
ekki hægt að segja til um dreifingu.
kati ‘lítill askur’. B1 merkirorðiðRang. og Vf. ÁBIM merkirþaðekki staðbundiðog
gefur merkingarnar ‘skip; askur, ílát undir spónamat’ (1989:450). Merkinguna ‘askur’
segir hann notaða á Vestfjörðum og í Skaftafellssýslum (Ásgeir Blöndal Magnússon
1983:164). Það kannast JÓlGrv við því að hann getur urn vestfirska notkun í orðasafni
sínu. Rask nefnir orðið í orðasafni frá 1814-1815 meðal orða sem hann skrifaði upp
á Vesturlandi: „kati, m. en lile askr (d.s.s. nói, kani)“ (BA XX:292). Orðið er einnig á
orðalista Brynjólfs Oddssonar (sjá dornikur): „kati lítill askur, nói“ (BA XXXIX: 156).
I Tm var aðeins eitt ísfirskt dæmi.
katólska ‘geðillska’, katólskur ‘geðillur’. Orðið er ekki merkt staðbundið í Bl.
ÁBIM gefur aðeins upp lýsingarorðið katólskur, kaþólskur, en fyrir utan merkinguna
‘sem aðhyllist rómversk-kaþólska trú’ gefur hann ‘geðvondur, reiður, reiðigjarn’. Elst
dæmi hefur hann frá 19. öld og getur ekki um staðbundna notkun. Dæmið er líklegast
úr bréfi frá Páli Melsteð til Jóns Sigurðssonar: „Hin bréfin reif eg af í katólsku, en á
þínu bréfi ætlaði eg að vanda mig“ (1913:22). í talmálssafni var aðeins til ein heimild
úr Vestur-Skaftafellssýslu. Fleiri dæma er þörf til þess að hægt sé að meta útbreiðslu.