Orð og tunga - 01.06.2002, Blaðsíða 69

Margrét Jónsdóttir
Um sagnirnar virka og verka1
virka
Mætti bæta við = verka, hafa áhrif; virðast; en þó því aðeins að þetta sé
gert til viðvörunarog greinilega merkt dönskusletta. Þessi merking er verri
en óþörf og hefur aldrei náð að verða algeng í talmáli (því síður í ritmáli)
fyrr en á síðustu árum.
(tír talmálssafni Orðabókar Háskólans.)
1 Inngangur
Sagnimar virka og verka em vel þekktar í nútímaináli. Þær eru algengar í ræðu og
riti og innbyrðis tengjast þær merkingarlega. Aðeins aðra þeirra, verka, er að finna í
fornmáli skv. Fritzner (1896), en elsta dæmi um virka er í þýddum texta frá lokum 17.
aldar.2 Ásgeir Blöndal Magnússon (1989), sem segir að sögnin sé frá 18. öld, telur hana
líklega vera danska tökusögn en í dönsku komna úr þýsku. Ásgeir segir jafnframt að
verka sé nafnleidd sögn, dregin af verk. Frá sögulegu sjónarmiði em sagnirnar verka og
virka náskyldar, báðar dregnar af germönsku rótinni *werk-. Leiðir þeirra inn í málið
eru hins vegar ólíkar og því er hljóðstig hvorrar sagnrótar ólíkt. Sögnin virkja er nánasti
ættingi sagnarinnar virka í málinu.
Viðfangsefni þessarar greinar er að sýna notkun sagnanna virka og verka, hvernig
þær tengjast saman merkingarlega svo og ýmsa þætti í merkingarþróun þeirra. Greinin
er því að miklu leyti söguleg. 1 fyrsta kafla verður fjallað um sögnina virka en um verka
í öðmm kafla. í þeim þriðja verða niðurstöður bornar saman og um þær rætt. 1 íjórða
kafla verða örstutt lokaorð.
'Aðalsteinn Eyþórsson og Kristín Bjamadóttir eiga þakkir skildar fyrir ýmsa aðstoð við dæmaöflun.
Gestum á málstofu í málfræði 3. maí sl. ber að þakka gagnlegar ábendingar, einkum þó Eiríki Rögnvaldssyni
og Magnúsi Snædal. Jafnframt þakka ég Guðrúnu Kvaran fyrir að lesa greinina jafnrækilega yfir og raun ber
vitni.
2Elsta dæmið í ritmálssafni Orðabókarinnar um sögnina virka er úr sálmum eftir Kingo frá 1693, sbr. (3).
59