Orð og tunga - 01.06.2002, Blaðsíða 53

Jón Axel Harðarson: Fáránn ræingur mælti rán og regin
43
fellur alveg að hrynjandi viðkomandi ljóðlínu. En Matthías hafnaði henni og valdi þess
í stað orð sem honum hefur e.t. v. fundizt listrænna, jafnvel þótt það hefði „ónákvæmari"
þýðingu í för með sér. Bæði textasamhengi og augljós skyldleiki orðanna fáránn og
fáránlegur sýna að Matthías hefur notað hið fyrrnefnda í merkingunni ‘kynlegur’ eða
‘fráleitur’.
Nú hefði Matthíasi vissulega verið trúandi til þess að smíða nýtt orð fáránn eftir
fáránlegur. Að athuguðu máli virðist þó líklegra að hann hafi gripið til orðs sem
hann þekkti. Orðin fáránlegur ogfáránaháttur verða nefnilega ekki skýrð án tilvistar
lýsingarorðsins/dran/;. Fárámleg«r34er leitt affáránn á sama hátt og t.d.fárænlegur af
fárœnn og gœfusamlegur af gœfusamur. Ogfáránaháttur35 er myndað af *fáráni eins og
fábjánaháttur af fábjáni}6 Orðið *fáráni, sem ekki kemur fram í rituðum heimildum,
er nafngerð veik mynd lýsingarorðsins fáránn.
í orðsifjabók sinni minnist Ásgeir Blöndal Magnússon hvergi á orðið fáránn. Hins
vegar tilfærir hann bæðifáránlegur ogfáránaháttur (1989: 165). Að vísu hefur Ásgeir
ættfært orðin rétt, en um orðmyndun þeirra segir hann lítið sem byggjandi er á. Á bls.
165 (s.v.fáránlegur) eru orðhlutamir-ran- í fá-rán-legur og -rœnn í fá-rœnn (sjá §3.3)
skýrðir á þessa lund: ,,-rán-, -rœnn < *rahni-“. Þessa framsetningu ber að skilja svo, að
bæði -rán- ífá-rán-legur og -rœnn ífá-rœnn séu komin af lýsingarorði með /-viðskeyti.
Á bls. 166 (sfárœnn) er bakliðurinn -rœnn sagður kominn af „*rahni(a)-“. Hér
virðist höfundur reikna ineð tveimur möguleikum: /'- og ya-stofni.37 Og á bls. 787 (s.v.
2 -rœnri) er myndin „*-rahnia-“ endurgerð fyrir sama baklið. Eins og sjá má gætir hér
nokkurs misræmis. Hljóðlega séð gæti bakliðurinn -rœnn endurspeglað hvort sem er i-
stofn *-rahni- eða ýa-stofn *-rahnija-. Orðmyndunarfræðin sker hins vegar úr um, hvor
stofnmyndunin megi teljast líklegri. Ósennilegt er að myndanið -rán- ífá-rán-legur sé
komið af sama stofni og -rœnn ífá-rœnn, sökum þess að meðal íslenzkra lýsingarorða
sem í frumnorrænu vom /-stofnar með langt fyrra atkvæði eða ija-stofnar er ekki að
vænta afbrigða með og án /'-hljóðvarps (sjá A. Noreen 1923: §424.1 aths. 2).38
Allt bendir til að lýsingarorðiðfáránn sé gamalt. Síðari liður þess er myndaður með
na-viðskeyti, en það er eins og áður greinir ekki lengur frjótt í germönskum málum.
Það má því endurgera lýsingarorðsstofninn *rahna- fyrir fmmgermönsku. Merking
hans hefur verið ‘sá er ákvarðar eða ákveður’. Af þessum stofni var myndað samsetta
orðið *fawa-rahna- ‘sá er ákveður fátt’, sem varð að ísl.fáránn. Merkingarþróun þess
hefur verið áþekk þeirri sem rakin verður hjá lýsingarorðinu fárœnn (sbr. §3.3).
34HeimiId elzta dæmis: Griðkuríma Illuga Einarssonar og Gamalíels Halldórssonar (frá um 1800, gefin út
af Finni Sigmundssyni 1960), 49. erindi.
35Dæmi um þetta orð er í talmálssafni OH. Það er frá Einari H. Einarssyni á Skammadalshóli í Mýrdal.
Á seðillinn hefur Jón Aðalsteinn Jónsson, Vestur-Skaftfellingur og fyrrverandi forstöðumaður OH, skrifað:
„vel þekkt í Skaft[afellssýslu].“.
36Freistandi er að líta svo á að fá- í fábjáni og fábjánahátiur (: bjáni, bjánaháttur) sé komið frá *fáráni,
fáránaháttur.
37Eins og flestum er kunnugt er viðskeytið -ija- einnig táknað -ia-. Hvorttveggja stendur fyrir [-ija-].
38Hins vegar koma víxlmyndir fyrir hjá lýsingarorðum sem upphaflega voru u-stofnar, sbr. t.d. norr.
starkr : sterkr (sbr. mannsnafnið StQrkuðr, Starkaðr < *Starku-haþuR eig. ‘sterkur bardagamaður’) og þurr
: þyrr (sbr. gotn. þaursus [au = [o] < u á undan r]) (sjá A. Noreen s. st.). Skýringin á þessu er sú að í
beygingardæmi u-stofna lýsingarorða höfðu allmargar myndir fengið j-\iðskeyti, sem upphaflega var hluti
kvenkynsviðskeytisins.