Orð og tunga - 01.06.2002, Blaðsíða 22

12
Orð og tunga
... Einhvern tíma í sumar vorum við kona þín að tala um atriði þau, sem
jeg skrifaði þjer um, þegar Wiehe fór, sjerstaklega um hvernig koma mætti
fyrir stórum orðum, svo að ekki væri alt of erfitt að fletta upp í þeim.
Hún kannaðist við það, eins og jeg, að þegar maður flettir upp í stórum
orðabókum og rekur sig á merkingaaðgreiningar, sem fylla margar síður,
þá liggur manni oft við að láta hugfallast, sjerstaklega ef orðasamband það,
sem maður í það og það skiftið er að leita að, er ekki vel greinilegt. Ef t.d.
útlendingur, sem lítið kynni í málinu, ætlaði að fletta upp orðasambandinu
„e-ð gefur að merkja“, þá getur honum orðið leit að því að finna það, því að
merking orðsins gefa í þessu sambandi er alls ekki ljós. — Jeg var mikið
að velta þessu fyrir mjer, bæði áður en jeg skrifaði þjer og eftir að jeg
fjekk svar þitt og datt mjer að lokum í hug aðferð, sem mjer fanst ekki
fráleit, og bar hana undir konu þína. Henni leist vel á hana og til þess að
geta betur dæmt um kosti hennar og ókosti, rjeðst jeg í það að raða einu
stóru orði eftir þessari nýju aðferð. (Jeg ruglaði þó auðvitað ekki röðinni í
kössunum.) Þegar jeg var búinn að ganga frá þessu, sýndi jeg konu þinni
og Guðm. landlækni, sem jeg af hendingu rakst á, og líkaði þeim báðum
vel. Jeg vildi ekki bera þetta undir fleiri fyr en þjer hefði gefist kostur á að
athuga það. — Þá er best að lýsa aðferðinni, sem jeg hugsa mjer aðeins
beitt við stór orð (sagnir, forsetningar), ef þú á annað borð telur hana til
bóta. — Jeg hef alt af litið svo á, og þú líklega líka, að orðabókin ætti fyrst
og fremst að vera „praktísk”, en auðvitað að öðru leyti vísindaleg, eftir
því sem kostur væri á. Hvernig átti nú að samrýma þetta? Mjer fanst það
hugsanleg leið að fara að, eins og jeg hef gert í sýnishorninu, er jeg sendi
þjer: raða fyrst höfuðmerkingum vísindalega en með sem fæstum dæmum,
en taka síðan dæmin út af fyrir sig í strangri stafrofsröð. Um stafrofsröðina
er þó það að segja, að fyrst hef jeg þau orðasambönd, þar sem sögnin
er ekki í beinu sambandi við ákveðið orð, eða í breytilegu sambandi, t.d.
hannfer, hvenœr sem gefur, e-ð gefst vel (illa), e-r er vel (illa) gefinn. —
Síðan koma þau dæmi, þar sem sögninni fylgja einhver orð í meira eða
minna föstum samböndum og því raðað alveg eftir stafrofsröð. Þegar menn
hafa áttað sig á þessu, þá vita menn það, að öll sambönd með gefa á eru
framarlega í dæmasyrpunni: t.d. gefa á (jötuna), gefa á hann, það gefur
á o.s.frv.; hins vegar öll sambönd með gefa upp aftarlega í dæmaröðinni,
t.d. gefa e-n upp, gefa upp (í boltaleik), gefa e-m upp á, gefa e-m upp í
sig o.s.frv. — Höfuðkosturinn við þessa aðferð er sá, að þá yrði ekki erfitt
að fletta upp og að ekki þyrfti sjerstaklega vísindalegan hugsanagang til
þess að hafa fult gagn af bókinni. Hins vegar er ókosturinn sá, að þetta er
ekki eins áferðarfallegt eins og strangvísindaleg niðurröðun. Þó er þar til
að svara, að hver sá sem athuga vildi nákvæmar eitthvert dæmi, sem hann
hefði fundið í dæmasyrpunni, gæti með hægu móti borið það saman við
merkingarskrána í byrjun orðsins, og þá að jafnaði greinilega sjeð, hvað í
orðinu felst. — Þá hef jeg nefnt aðalkost og aðalgalla. En ýmislegt fleira
er athugavert. T.d. losna orðabókarmennirnir við vandræðaleg heilabrot út
j