Orð og tunga - 01.06.2002, Blaðsíða 58

48
Orð og tunga
á íslandi. Þar sem orðið rá (eða ró)51 kemur annars ekki fyrir í íslenzku í merkingunni
‘vættur’ og sökum þess að Stafrós kvœði sver sig í ætt sagnadansa sem ættaðir eru
frá Norðurlöndum, er eðlilegt að draga þá ályktun að nafnið Stafró endurspegli orð
sem notað var í skandinavíska frumtextanum. Vandamál þessarar skýringarleiðar er
hins vegar að orðið Stafró á sér ekki neina samsvörun í norðurlandamálunum. Því
rekur nauður til þeirrar ætlunar að Stafró sé einhvers konar afbökun á nafni vættarinnar
í frumtextanum. Eins og getið hefur verið bendir margt til að kvæðið sé komið frá
Danmörku og því væri ráðlegt að leita að dönsku orði sem kynni að hafa afbakazt við
viðtöku kvæðisins á Islandi. En hér er vandinn sá að danska varðveitir ekki norræna
orðið rQ ‘vættur’ (sbr. §3.1), hvorki eitt og sér né í samsetningum. Á hinn bóginn hefur
hún samsetta orðið skovfrue, sem samsvarar nno. skogfru og sæ. skogsfru. Þessi orð
merkja ‘skógardís’ og eru því samheiti skogsrá í norsku og sænsku.58 Nú má spyrja,
hvort hugsanlegt sé að í meðförum Islendinga á kvæðinu hafi skovfrue brenglazt og
orðið að stafró. Reyndar kemur önnur og að því er mér virðist sennilegri skýring til
greina: Kvæðið kom eftir krókaleiðum til íslands; það var frumort í Noregi eða Svíþjóð
og barst þaðan til Danmerkur, þar sem það var lagað að danskri tungu eða endurort; við
það hefur nno. eða sæ. skogsrá breytzt í *skovrá,59 sem afbakaðist í íslenzku og varð
að stafróf0 Hinn íslenzki búningur orðsins kann að stafa af mislestri. Hugsanlegt er að
kvæðið hafi borizt í rituðu eða prentuðu formi til fslands og að skov-61 með gotnesku
k-i, sem gat lfkzt mjög t-\, hafi verið lesið sem stav- (= ísl. staf-).
Hvaða skilning sá íslendingur er snéri kvæðinu á móðurmál sitt hefur lagt í nafnið
Stafró, er okkur nú hulið. Að sjálfsögðu er ekki loku fyrir það skotið að íslenzka hafi
þá haft orðið rá, ró ‘vættur’. Hins vegar getur Stafrós kvæði sökum uppruna síns ekki
talizt heimild um það - og það er höfuðatriðið í okkar samhengi.
Rit sem vitnað er til:
Aasen, Ivar. 1965. Norsk Grammatik. Omarbeidet udgave af „Det norske folkesprogs
grammatik“ [1848]. 3. uforandrede udgave. Kristiansand.
Alexander Jóhannesson. 1923-1924. íslenzk tunga ífornöld. Reykjavík.
Árni Helgason. 1822. Helgidaga Predikanir I—II. Viðeyjarklaustri.
Ásgeir Blöndal Magnússon. 1989. íslensk orðsifjabók. Orðabók háskólans. Reykjavík.
Cleasby, Richard - Gudbrand Vigfusson [Guðbrandur Vigfússon] - Sir William A.
57Hér væru víxlmyndir mögulegar; sú síðari hefði þróazt úr nefnifallsmyndinni *rau < *rahu (sbr. A.
Noreen 1923: §77.2).
5KSbr. ODS: XIX dlk. 732 um d. skovfrue („ovematurligt kvindeligt væsen, der tænkes at bo i skove (og
lokke jægeren til sig“)) og Nusvensk ordbog: VII dlk. 376 um sæ. skogsfru (= „Skogsrá(t), skogs(s)nuva(n)“).
59Þó má e.t.v. ekki útiloka þann möguleika að danska hafi haft orðið *skovrá á þeim tíma, er kvæðið varð
til.
“Til sönnunarmerkis um að nafnið Slafró endurspegli orð í frumtextanum er táknaði 'skógardís’ má nefna
að í sænskri þjóðlrú er hrifning á mannfólki og vilji til að lokka það til ásta sterkt cinkenni skógardísa (sbr.
Von Sydow 1931; 123).
6lÞetta er sennilegasti ritháltur orðsins í samsetningum á undan lið sem bytjar á samhljóði, sbr. t.d.
Skovkxme, Skovtrold (: skoffuen, skouen) í Kristjáns þriðja Biblíu (frá 1550).