Orð og tunga - 01.06.2002, Blaðsíða 96

86
Orð og tunga
að gera ráð fyrir að hann vitni til málvenju sem tíðkaðist á yngri árum hans, en eigi að
síður bendir þetta til aðfóviti hafi verið algengt, e.t.v. jafnalgengt og fógeti, eitthvað
fram eftir 18. öld.
Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans hefur 25 dæmi um fóviti, fóveti, hin elstu frá
1545 (fóviti DI 11:427) og 1553 (fóveti DI 12:610). Um fyrri orðmyndina eru lódæmi,
þaraf 9 frá 16. öld en hin eru öll frá 17. öld (þ. ám. eitt skrifað ‘fótvita’ þf., 1617) nema
eitt úr Heimsljósi Halldórs Laxness. Enn fremur er eitt dæmi um landfóviti frá miðri
18. öld (sjá síðar). Um seinni myndina hefur skráin 9 dæmi, nokkuð jafnt dreifð yfir
tímabilið frá miðri 16. öld fram á miðja 20. öld (2); þar að auki er skráð eitt dæmi um
fóeti frá miðri 19. öld. Eitt dæmi er að finna um hvora samsetningu fóvetaár (17. öld)
og fóvetabestilling (17. öld), bæði úr annálum, og fimm um fóvetadæmi frá 17.-19. öld
úr ýmsum ritum (eldra dæmi um þá samsetningu er reyndar að finna í bréfi á íslensku
frá 1524 sem gefið er út í Hamborg, sjá DI 9:207).
Þessar orðmyndir (a.m.k. fóveti) lifa því, að minnsta kosti í ritmáli, eitthvað fram
eftir 19. öld; dæmin frá 20. öld eru úr sögulegum skáldsögum (Halldór Laxness, Jón
Bjömsson).
3 Orðmyndin fógeti
Elsta dæmi um orðmyndina/ógefi sem mér er kunnugt er í alþingissamþykkt frá 1491:
„Didrik Píning, sem hér var fógeti“ DI 6:754,1491, svo og samsetningin fógetadæmi í
sama texta: „enginn, sem kongsbréf hafi fyrir hirdstjórn né fógetadæmi" (s.st.). Skjalið
er einungis varðveitt í útdrætti eða ágripi frá um 1770 og er því langt í frá örugg
málheimild.
í bréfum og skjölum frá 16. öld hef ég rekist á örfá dæmi um þessa orðmynd, þó
engin í textum sem varðveittir eru frumriti. Oftast tel ég að hægt sé að skýra þessi dæmi
sem síðari tíma breytingar skrifara, t.d. DI 8:646: „vonam Fogetum“ í konungsbréfi
frá 1515 á dönskuskotinni íslensku (heilar setningar í því eru á dönsku!) sem varðveitt
er í lagasafni Magnúsar Ketilssonar (1776), og DI 8:812: „hans fogeta“ og „sijner
fogetar" í bréfi frá 1521 sem varðveitt er í afriti frá um 1720. Tvö dæmi vil ég þó ræða
nánar. 1) I biskupsbréfi til konungs frá 1523 kemur fyrir ritmyndin ‘fogvita’: „ydar
naads fogvita" DI9:164, afrit Jóns Ólafssonar úr Grunnavík (eftir 1726). Líklega hefur
þeirri orðmynd sem Jóni var tömust, fógeti, slegið saman við eldri orðmyndina þegar
hann afritaði bréfið. (Þó er ekki alveg útilokað að um sé að ræða framburðarmynd
fyrir fóvita, og Jón hafi afritað rétt). 2) Ritmyndin ‘fogethe’ kemur fyrir í afriti Árna
Magnússonar af íslenskri þýðingu frá 1544 af bréfi frá 1530: „vor fogethe" DI 9:523.
Bréfið er konungsbréf sem fjallar um skipun lögmanns. Það er gefið út í Kíl og hefur
vafalaust verið á lágþýsku. Ritmyndin ‘fogethe’ er trúlega „leki“ úr lágþýska textanum
yfir í þýðinguna því mjög ólíklegt er að Ámi hefði breytt nokkru í uppskriftinni. Bæði
þessi dæmi virðast skýranleg, jafnvel þótt ekki sé gert ráð fyrir breytingu skrifara.
Sem fyrr segir er fáein dæmi að finna um fógeti í Alþingisbókum frá því eftir 1630.
Hafa verður í huga að margir þeirra texta sem þar eru birtir eru aðeins varðveittir í