Orð og tunga - 01.06.2002, Page 55

Jón Axel Harðarson: Fáránn ræingur mælti rán og regin
45
Lýsingarorðið *rahnija- er varðveitt í ísl. rœnn ‘áræðinn, djarfur’41 og fárœnn
‘viðutan, vitskertur’42 (sbr. einnig fárœnlegur43 ogfárœnilegur44). Við hliðina á þess-
um orðum koma fyrir óhlutstæðu nafnorðin rœna ‘meðvitund, skynsemi, hugsun’45 og
fárœna ‘heimska; (persónugerving) heimskingi’.46 Andstætt Ásgeiri Blöndal Magnús-
syni (1989: 787 s.v. 2 -rœnn) er ég þeirrar skoðunar að orðin hjárœnn ‘sérvitur,
heimskulegur’,47 hjárœna ‘sérvizka, sauðarháttur o.fl.’48 og önnur sem af þeim eru
leidd séu ekki skyld áðurnefndum orðum, heldur mynduð til samræmis við einrœnn
‘sérvitur, ómannblendinn’, einrœna ‘sérvizka’ o.s.frv. Með því mælir ekki aðeins form-
leg samsvörun viðkomandi orða (sbr. hjárœnn, hjárænlegur, hjárœningslegur, hjárœna,
hjárœnulegur: einrœnn, einrœnlegur, einrœningslegur, einrœna, einrœnulegur), heldur
einnig áþekk merking þeirra. Lýsingarorðið einrœnn er myndað með viðskeytinu -r0n-
(< *-[r]önija- í austrfinn, vestnfinn o. fl.), sbr. <eínrónlect> (einrjmlegt) í Holtn. Perg.
15 4to 112:2.
Hér er gert ráð fyrir því að ósamsetta lýsingarorðið rœnn ‘áræðinn, djarfur’ sé gömul
myndun komin af frn. eða frg. *rahnija- ‘sá er tekur ákvörðun, ákveður’. Merkingarþró-
un orðsins er síður en svo óeðlileg. Það að ákveða og taka af skarið getur auðveldlega
samræmzt hugmyndum manna um áræðni og djörfung. Merkingarleg einangrun orðsins
rœnn er vísbending um háan aldur þess.
Samsetta orðið fárœnn ‘viðutan, vitskertur’ er að öllum líkindum einnig gamalt.
Merking þess hefur upphaflega verið ‘sá er ákveður fátt’, sbr.fáfengur49 ‘tómhentur,
ómerkilegur, lítilfjörlegur’, nno.fafeng ‘gagnslaus, o.fl.’, gd.fáfœng ‘ónýtur, o.fl.’, sæ.
fáfáng ‘atorkulítill, gagnslaus’ <fm. *fawa-fangija- eig. ‘sáerfærfátt’ (leittaffrg. sögn-
inni *fanha- ‘fá’); sbrennfremur físl./d;0A'/'< *fawa-tökija- eig. ‘sáertekurfátt’. Merk-
ingarþróun lýsingarorðsins fárœnn hefur þá verið á þessa lund: ‘sá er ákveður fátt’ > ‘sá
er skiptir sér lítíð af ákvörðunartöku’ > ‘fáskiptinn, sinnulaus’ og jafnvel ‘vitskertur’.
Nafnorðið/ár<e«a er greinilega leitt af lýsingarorðinufárœnn. Hins vegar liggur ekki
eins ljóst fyrir, hvort nafnorðið rœna er gamalt, þ.e. komið af fm. eða frg. *rahnijön-,
sem væri myndað af áðumefndu lýsingarorði *rahnija-, eða hvort það er nýgerving-
ur myndaður með hliðsjón af fáræna. Þó bendir merkingin (‘meðvitund, skynsemi,
hugsun’) til hins síðamefnda.
41Heimild elzta dæmis: Stefán Ólafsson 1885-1886: I 162 (Stefán var uppi frá u.þ.b. 1619-1688). - Hér
og í eftirfarandi neðanmálsgreinum eru heimildir um elzlu dæmi orða fengnar hjá OH.
42Heimild elzta dæmis: Gunnlaugur Oddsen 1819: 64 [fadgal, vitskértr, fárœnn].
43Heimild elzta dæmis: D1XV 552 (frá því um 1575).
44Heimild elzta dæmis: Magnús Eiríksson 1843: 20.
45Heimild elzta dæmis: Martin Moller 1611: P, VlIIr [þýðandi þessa rits er Guðbrandur biskup Þorláksson
að því er talið er, sbr. OH].
■^Heimild elzta dæmis: Ámi Helgason 1822: II 396.
47Heimild elzta dæmis: Skuld 1878: 177.
48Heimild elzta dæmis: Kallstenius 1928: 538.
49Dæmi í ritmálssafni OH frá miðri 16. til öndverðrar 19. aldar.