Orð og tunga - 01.06.2002, Page 97

Veturliði Óskarsson: Fóviti - fóveti - fógeti
87
mun yngri afritum.6 Sum þeirra eru þó frá þessum tíma eða litlu síðar (dæmin í Alþb.
5:585 og 586, frá 1639). Við lauslega leit í gömlum bókum hef ég fundið orðmyndina í
bréfabók Brynjólfs biskups Sveinssonar (d. 1675) frá 7. áratug 17. aldar (bls. 169,233,
239; sbr. einnig hér fyrir neðan um land(s)fógeti).
Nefna má að Jón Ólafsson Indíafari getur í Reisubók sinni (1661) um býfógeta
Kaupmannahafnar (Völundur Óskarsson 1992:34, tvö dæmi) - en þegar hann ræðir
fógetann á Bessastöðum, Tómas Nicolajsen, notar hann hins vegar orðmyndina fóveti
(bls. 319, 320 þrisvar).
Elsta dæmi um fógeti í Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans er í samsetningunni
fógetakona frá fyrri hluta 18. aldar (Jón Ólafsson úr Grunnavík). Dæmi um orðið
ósamsett í Ritmálsskránni eru einungis 5, hið elsta frá 19. öld, hin frá 20. öld (í skránni
er eitt dæmi um ritmyndina ‘ffóetann’ frá miðri 17. öld skráð sem dæmi um flettiorðið
fógeti). Samsetningar eru hins vegar margar, 37 með fógeta- sem fyrra lið.7 Langflestar
eru frá 19. og 20. öld; eldri eru einungis fógetafremd, fógetakona og fógetastofa (18.
öld), eitt dæmi um hvert orð.
Ekki þarf lengi að leita til að finna fleiri dæmi umfógeti frá 18. öld, t.d. í ritum Jóns
Ólafssonar úr Grunnavík (1705-1779) (sjá t.d. Jón Þorkelsson 1897:xxiv „Nicolaus
fógeta“, og xlii „fógetanum"; sbr. einnig dæmi úr orðabók Jóns sem nefnt var í næsta
kafla hér á undan) og bréfum séra Gunnars Pálssonar (1714-1781) (sjá t.d. Gunnar
Sveinsson 1984:93, bréf frá 1760).
3.1 Embættisheitið landfógeti
Landfógetaembættið var stofnað 1683. Landfógeti var embættismaður konungs á Islandi
sem annaðist um eignir og tekjur konungs og síðar, á landshöfðingjatíma (1874—1904),
féhirðir landssjóðs (Bjöm Þorsteinsson & Bergsteinn Jónsson 1991:494). Sama ár og
til embættisins var stofnað kemur orðið landfógeti fyrst fyrir í Alþingisbókum (Alþb.
7:629 og 633). Um það hefur Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans 11 dæmi frá 17.-19.
öld og að auki 13 samsetningar, flestar frá 19. og 20. öld (eldri em landfógetaembætti
frá síðari hluta 17. aldar, landfógetainna og landfógetaskrifari frá síðari hluta 18. aldar).
Dæmi eru þó til um landsfóviti (-fóveti) og land(s)fógeti skömmu áður en stofnað er
til embættisins; nokkur slík er að finna í bréfabók Brynjólfs biskups Sveinssonar (Jón
Helgason 1942) í bréfum frá ámnum 1663-1674, höfð um þáverandi fógeta Tómas
Nicolajsen og Jóhann Pétursson Klein (-v- bls. 156, 183, 191; -g- bls. 157, 158, 174,
259, 278 (án -í-), 296 o.v.). Þar sem skjölin em eldri en embætti landfógetans má
gera ráð fyrir því að um sé að ræða eiginlega samsetningu á gmndvelli orðmyndunar.
Einkum er athyglisvert að í prestastefnuályktun frá 1663 er að finna báðar samsetningar,
landsfóveti og landsfógeti (Jón Helgason 1942:157).
Einkennilegt er að séra Jón Steingrímsson (1728-1791) notar ætíð orðmyndina
fóveti í ævisögu sinni þegar hann talar um Skúla Magnússon landfógeta (sjá Kristján
Albertsson 1973, t.d. bls. 38, 42, 54; mörg fleiri dæmi eru nefnd í registri) og einnig
6Sjá Alþb. 1, formála, einkum bls. xiv-xxi, um varðveislu handrita.
7Ég hef ekki leitað sérstaklega að samsetningum með fógeii sem síðara lið.