Náttúrufræðingurinn - 2013, Blaðsíða 6

Náttúrufræðingurinn
114
til að ljóstra upp leyndardómum
eldstöðvakerfanna sem og að svara
spurningunni um hvort virkni
þeirra á forsögulegum tíma8 hafi
verið lotubundin eins og raun ber
vitni á sögulegum tíma eða hvort
eldvirkni á forsögulegum tíma sé á
einhvern hátt frábrugðin þeirri sem
er nær okkur í tíma?
Eldstöðvakerfin Grímsvötn,
Bárðarbunga og Kverkfjöll
Virkustu eldstöðvakerfi landsins,
samkvæmt gögnum frá sögulegum
tíma, eru á Eystra gosbeltinu sem
liggur til SV út frá meintri miðju
íslenska möttulstróksins í átt að
suðurströnd landsins (1. mynd).
Eystra gosbeltið er framsækið rek-
belti,t.d.19 norðurhluti þess ein-
kennist af rektengdum fyrirbærum
s.s. misgengjum og sigdölum en
suðurhlutinn einkennist af litlu sem
engu reki.6,20 Bæði Grímsvötn og
Bárðarbunga eru á Eystra gosbeltinu,
nálægt meintri miðju möttulstróks
Íslands, en Kverkfjöll eru á Norður
rekbeltinu, sem teygir sig til norðurs
frá möttulstróknum,21 líkast til
lengra frá núverandi miðju möttul-
stróksins (1. mynd).
Eldstöðvakerfin þrjú framleiða
öll þóleiít basalt, megineldstöðvar
þeirra liggja undir NV-hluta Vatna-
jökuls en sprungusveimar þeirra
teygja sig út fyrir jaðra hans (1.
mynd). Vegna jökulhulunnar eru
tætigos (e. phreatomagmatic eruption)
algeng í eldstöðvakerfunum, en
þegar basaltkvikan kemst í snertingu
við bræðsluvatnið tætist hún í
sundur og myndar að mestu gjósku.
Ef ekki væri fyrir tilvist jökulsins
væru hraungos mun tíðari á þessum
eldstöðvakerfum.
Gossaga Grímsvatna og Bárðar-
bungu síðustu átta aldir er all vel
þekkt en hún hefur verið lesin úr
gjóskulögum varðveittum í skrið-
jöklum Vatnajökuls, jarðvegi sem
og rituðum heimildum.8,15,16,18,22,23
Grímsvatnakerfið er virkast ís-
lenskra eldstöðvakerfa á sögu-
legum tíma, en þar hafa um 38%
af staðfestum sögulegum gosum
átt sér stað.18 Langflest gosanna
hafa orðið undir jökli, líklegast
innan megineldstöðvarinnar, með
örfáum undantekningum, s.s.
Skaftáreldum.23,24
Á sögulegum tíma hefur Bárðar-
bungukerfið verið annað til þriðja
virkasta eldstöðvakerfi landsins
ásamt Heklu, en í hvoru þeirra
hafa orðið 13–14% staðfestra gosa
1. mynd. A Kort sem sýnir legu rek- og gosbelta landsins auk eldstöðvakerfa. Þau eld-
stöðvakerfi sem fjallað er um hér eru sýnd í lit; Grímsvötn: ljósblá, Bárðarbunga (stundum
nefnd Veiðivötn): græn, Kverkfjöll: dökkblá, Hekla: rauð, Katla: fjólublá, Torfajökull: fölbleik,
Askja: bleik og Öræfajökull: rauðgulur. Rannsóknarsvæði er afmarkað með ferhyrningi. B
Sýnir staðsetningu jarðvegsopnanna sjö umhverfis Vatnajökul: 1: Hreysiskvísl; 2: Nýi-
dalur; 3: Sauðárhraukar; 4: Kárahnjúkar; 5: Snæfell; 6: Steinadalur; 7: Núpsstaðarskógar.
Brotni hringurinn sýnir útlínur hins meinta möttulstróks undir Íslandi á 125 km dýpi.21
Aðrar skammstafanir eru EG: Eystra gosbeltið; NG: Nyrðra gosbeltið; Bár: Bárðarbunga,
megineldstöð Bárðarbungukerfisins; Grí: Grímsvötn, megineldstöð Grímsvatnakerfisins;
Kve: Kverkfjöll, megineldstöð Kverkfjallakerfisins. Staðfært eftir Hauki Jóhannessyni og
Kristjáni Sæmundssyni58 og Þorvaldi Þórðarsyni og Guðrúnu Larsen.18 – A) Map showing
the position of the Neovolcanic zone and volcanic systems in Iceland. The systems of concern
in this study are colour coded: Grímsvötn (light blue), Bárdarbunga (green, also referred to
as Bárdarbunga-Veidivötn), Kverkfjöll (dark blue), Hekla (red), Katla (violet), Torfajökull
(tan), Askja (pink) and Öræfajökull (orange). The box outlines the study area. B) Map
showing the location of seven measured and sampled soil profiles around the Vatnajökull
ice-cap: 1: Hreysiskvísl; 2: Nýidalur; 3: Saudárhraukar; 4: Kárahnjúkar; 5: Snæfell; 6: Stei-
nadalur and 7: Núpsstadarskógar. Other abbreviations are: EG, Eastern Volcanic Zone; NG,
Northern Volcanic Zone; Bár, Bárdarbunga central volcano; Grí, Grímsvötn central vol-
cano; Kve, Kverkfjöll central volcano. The circle outlines the proposed mantle plume at 125
km depth.21 Modified after Jóhannesson and Sæmundsson58 and Thordarson and Larsen.18