Náttúrufræðingurinn - 2013, Side 13

121
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
stöðvakerfum en uppruni 7% gjósku-
laga er enn óþekktur.
Eftir tengingu gjóskulaga má
nota tíðni gjóskufalls (þ.e. fjölda
varðveittra gjóskulaga) til að
áætla gostíðni eldstöðvakerfanna
undir Vatnajökli (6. mynd). Jarðvegs-
sniðin sjö ná þó ekki öll jafn-
langt aftur í tíma og því dregur úr
áreiðanleika tíðnimatsins er aftar
dregur. Gjóskulög frá tímabilinu
frá 6–8 þúsund árum finnast í
fjórum opnum (Hreysiskvísl, Sauð-
hraukum, Kárahnjúkum, Snæfelli,
1. mynd) og gjóska frá tímabilinu
fyrir 5–6 þúsund árum finnst í fimm
opnum (Núpsstaðarskógar og þær
fjórar sem áður eru nefndar). Elstu
2–3 þúsund árin í gagnasyrpunni
eru því betur skrásett norðan jökuls
en sunnan hans.
Á súluritum sem sýna breytingu
á gjóskufallstíðni samkvæmt
tengdum gjóskulögum má sjá tvo
aðskilda toppa, annan frá því fyrir
5–6 eða 6–7 þúsund árum síðan
og hinn fyrir 1–2 þúsund árum
(6. mynd). Svipað mynstur sést
hvort sem litið er á samanlagða
tíðni gjóskufalls frá Grímsvötnum,
Bárðarbungu og Kverkfjöllum, eða
tíðni fyrir hverja einstaka eldstöð.
Samanburður áætlaðrar gostíðni á
sögulegum og forsögulegum tíma
Frá árinu 1200 e.Kr. og til dagsins
í dag, eru 64 Grímsvatnagos þekkt
og 19 Bárðarbungugos8,18 en ekkert
sögulegt gos er þekkt frá Kverk-
fjöllum.29 Einungis hluti þekktra
sögulegra gosa hefur myndað
gjóskulög sem sest hafa til og varð-
veist í jarðvegi umhverfis Vatnajökul
og á láglendi.15 Grímsvatnagos sem
mynda litla gjósku sem dreifist
illa og fellur að mestu á jökulinn
eins og í gosum á árunum 1983
og 2004,49,50 eru mjög ólíkleg til að
mynda gjóskulög sem varðveitast og
hægt er að bera kennsl á í jarðvegs-
sniðum langt frá upptökum. Stærri
gos, t.d. Grímsvötn 1922, 1934 og
2011 mynda gjósku sem hægt er
að bera kennsl á lengra frá upp-
takastað. Töluverðar líkur eru því
á að hlutfall varðveittra gjóskulaga
í jarðvegssniðum á hálendinu um-
hverfis Vatnajökul sé hærra en hlut-
fall varðveittra gjóskulaga í sniðum
á láglendinu einfaldlega vegna
aukinnar fjarlægðar til gosstöðva.
Grímsvötn
Eftir tengingu jarðvegssniðanna sjö
fást sextán gjóskulög yngri en 1200
e.Kr. upprunnin í Grímsvötnum
(4. mynd) sem er einungis ¼ hluti
þekktra sögulegra gosa frá Gríms-
vötnum yngri en 1200 e.Kr. Guðrún
Larsen og Jón Eiríksson fengu hlut-
fallið 1/5 fyrir Grímsvötn út frá
jarðvegssniðum á láglendi sem
skýrist af meiri fjarlægð frá upp-
takastað.15 Ef forsendur varðveislu
voru þær sömu á sögulegum og for-
sögulegum tíma þá gefur mældur
fjöldi gjóskulaga frá Grímsvötnum,
á þeim 6500 forsögulegu árum sem
skoðuð voru, margfaldaður með
fjórum, áætlaðan gosfjölda nálægt
480. Grímsvötn voru því virkasta
eldstöðvakerfið á forsögulegum
tíma, en að meðaltali hefur gosið
~7 sinnum á 100 árum (spönn 4–14
gos/öld).
Lægsta áætlaða gostíðni Gríms-
vatna er 36 gos á 1000 árum, á
tímabilinu fyrir 5–6 þúsund árum.
Hins vegar verður að hafa í huga
að fyrstu 2000 árin eru ekki skráð í
þremur opnum (Steinadalur, Núps-
staðarskógar, Nýidalur) og því er
um algjöra lágmarkstíðni að ræða
fyrir þetta tímabil. Hæsta gostíðnin
er 140 gos á 1000 árum, á tímabilinu
frá því fyrir 1–2 þúsund árum (6.
mynd). Á síðasta árþúsundi (0–1
þúsund ár) hefur gostíðni verið há
6. mynd. Gjóskufallstíðni eftir tengingu
jarðvegssniða.48 Ásinn til vinstri sýnir
gjóskufallstíðni (fjölda tengdra gjóskulaga)
en sá hægra megin sýnir áætlaða gostíðni
(fjölda gosa). Athugið að á mynd d er kvarði
annar. Tölur sem gefnar eru í súlunum vísa
til gjóskufallstíðni. Litanotkun er sú sama
og á 1. mynd. Tímaásinn er byggður á ald-
urslíkani (sjá texta). Súlur með brotnum
línum tákna lágmarks gjóskufallstíðni þar
sem sniðin ná ekki yfir allt tímabilið sem
súlan táknar. Athugið að gögnin ná aðeins
7600 ár aftur tímann og tíðnin fyrir 8–7
þúsund árum er því líklega of lág. – Com-
bined tephra layer frequencies48 (TLF; scale
on left) along with the estimated eruption
frequency (scale on right). Numbers in
columns refer to TLF. Colours as in Fig. 1.
Time scale is based on soil accumulation
rate calculations (see text). Columns with
broken lines represent minimum estimates
for the TLF because of incomplete soil re-
cord. Also note that the data for the last time
interval, 7–8 ka, only extend back to 7.6 ka
(see text for further details).
Áæ
tlu
ð
go
st
íð
ni
–
E
st
im
at
ed
e
ru
pt
io
n
fre
qu
en
cy
Aldur (þúsund ár) – Age (ka)
Tí
ðn
i g
jó
sk
uf
al
ls
e
fti
r t
en
gi
nu
ja
rð
ve
gs
op
na
–
C
or
re
la
te
d
TL
F