Náttúrufræðingurinn - 2013, Qupperneq 59

167
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Hjörleifur Guttormsson
Sögulegar rætur
náttúrustofa á Íslandi
Náttúrufræðingurinn 83 (3–4), bls. 167–175, 2013
Á á ttunda áratug síðustu aldar varð vakning í áhuga á náttúruvernd og náttúru-
rannsóknum hérlendis og tók hún
til allra landsfjórðunga. Sumarið
1972 ræddi ég við þáverandi
menntamálaráðherra, Magnús Torfa
Ólafsson, um að æskilegt væri að
ráðuneyti hans skipaði nefnd til að
fjalla um stöðu náttúrugripasafna
utan Reykjavíkur og tengsl þeirra
við Náttúrufræðistofnun Íslands
(NÍ). Ráðherra brást vel við þeim
tilmælum og skipaði nefndina með
bréfi haustið 1972. Ég hafði haft
tækifæri til að ræða þessi mál við
Magnús Torfa, m.a. í Stokkhólmi í
júní fyrr á því ári þar sem haldin
var umhverfisráðstefna Sameinuðu
þjóðanna. Til að varpa ljósi á það
málefni sem hér um ræðir, er rétt að
draga upp grófa mynd af þróun og
stöðu náttúrufræða, náttúrurann-
sókna og safna á þessu sviði hér á
landi.
Hið íslenska náttúru-
fræðifélag og upphaf
háskólakennslu
Hið íslenska náttúrufræðifélag (HÍN)
sem stofnað var 1889 verður að
teljast vagga náttúrufræðastarfsemi
hérlendis. Félagið kom á fyrrihluta
20. aldar upp allmyndarlegu nátt-
úrugripasafni sem frá 1908–1960
hafði aðstöðu í Safnahúsinu við
Hverfisgötu, nú Þjóðmenningar-
húsi. Árið 1947 afhenti félagið
ríkinu safnið, og 1951 voru sett lög
um Náttúrugripasafn Íslands sem
ríkisstofnun með þremur föstum
stöðugildum. Samkvæmt lögunum
var safninu skipt upp í deildir í
dýrafræði, grasafræði og jarðfræði/
landafræði og skyldu deildarstjórar
skiptast á um að vera forstöðumenn.
Lög þessi voru endurskoðuð 1965,
nafninu breytt í Náttúrufræði-
stofnun Íslands og ákvæði um
vísindalegar rannsóknir á náttúru
Íslands jafnframt styrkt. Nátt-
úrugripasafnið hafði haustið 1959
flust í húsnæði að Laugavegi 105 við
Hlemmtorg þar sem 1967 var opnuð
sýning náttúrugripa í 100 m2 hús-
næði, hún aukin og endurnýjuð 1989
og stóð svo til ársins 2008 að sýningin
var tekin niður. Þeir fáu háskóla-
menntuðu náttúrufræðingar sem
útskrifuðust erlendis á fyrrihluta
20. aldar tengdust flestir eftir heim-
komu Hinu íslenska náttúrufræði-
félagi og safni þess með einum eða
öðrum hætti, svo og Atvinnudeild
háskólans eftir stofnun hennar 1937.
Upp úr Atvinnudeildinni urðu til
rannsóknastofnanir atvinnuveganna
frá árinu 1965 að telja. Þess utan
eða samhliða öðrum störfum unnu
flestir náttúrufræðingar fyrir sér
með kennslu á ýmsum skólastigum.
Á háskólastigi hófst fyrst kennsla
í náttúrufræðum hérlendis veturinn
1968–1969 við Verkfræði- og raun-
vísindadeild Háskóla Íslands, þá
bæði í líffræði og land- og jarðfræði.
Miðaði hún í fyrstu einkum að því
að mennta kennara, en brátt urðu
rannsóknir vaxandi þáttur sam-
hliða mikilli fjölgun nemenda.1 Líf-
fræðihugtakið var nýtt af nálinni á
þessum tíma og sama máli gegndi
um vistfræði. Náttúruvernd í
nútímaskilningi var jafnframt að
festa rætur og styrktist með nýrri
löggjöf 1971.
1. mynd. Úr sýningarsal Náttúrugripa-
safns HÍN í Safnahúsinu við Hverfisgötu
í Reykjavík. Ljósm. August Hesselbo 1914.
1 Þóra Ellen Þórhallsdóttir. Líffræðikennsla við Háskóla Íslands 30 ára. Morgunblaðið, Lesbók, 12. desember 1998.