Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 32

Náttúrufræðingurinn
112
Ebook sponsored by Michigan Technological University and the Inter-
national Association of Bryologists. Skoðað 15. apríl 2014 á: http://www.
bryoecol.mtu.edu/
41. Ingibjörg Svala Jónsdóttir 1991. Effects of sheep grazing on tiller size
and population dynamics in a clonal sedge (Carex bigelowii). Oikos 62.
177–188.
42. Ingibjörg Svala Jónsdóttir 1995. Importance of sexual reproduction in
arctic clonal plants and their evolutionary potential. Bls. 81–88 í: Global
change and arctic terrestrial ecosystems (ritstj. Callaghan, T.V., Oechel,
W.C., Gilmanov, T.G., Molau, U., Maxwell, B., Tyson, M., Bjartmar Svein-
björnsson & Holten, J.I.). Ecosystem report 10. European Commission,
DG XII, Luxembourg.
43. Bertness, M.D. & Callaway, R. 1994. Positive interactions in communities.
Trends in Ecology and Evolution 9. 191–193.
44. Brooker, R.W. & Callaghan, T.V. 1998. The balance between positive and
negative plant interactions and its relationship to environmental gradi-
ents: a model. Oikos 81. 196–207.
45. Klanderud, K. & Totland, Ø. 2004. Habitat dependent nurse effects of
the dwarf-shrub Dryas octopetala on aloine and arctic plant community
structure. Ecoscience 11. 410–420.
46. Sohlberg, E.H. & Bliss, L.C. 1987. Responses of Ranunculus sabinei and
Papaver radicatum to removal of the moss layer in a high-arctic meadow.
Canadian Journal of Botany 65(6). 1224–1228.
47. Gornall, J.L., Woodin, S.J., Ingibjörg Svala Jónsdóttir & van der Wal, R.
2011. Balancing positive and negative plant interactions: how mosses
structure vascular plant communities. Oecologia 166. 769–782.
48. Sohlberg, E.H. & Bliss, L.C. 1984. Microscale pattern of vascular plant
distribution in two high arctic plant communities. Canadian Journal of
Botany 62. 2033–2042.
49. Ágúst H. Bjarnason 1991. Vegetation on lava fields in the Hekla area,
Iceland. Acta Phytogeographyca Suecica 77. 114 bls.
50. Cutler, N.A., Balyea, L.R. & Dubmore, A.J. 2008. Spatial patterns of
microsite colonization on two young lava flows on Mount Hekla, Iceland.
Journal of Vegetation Science 19. 277–286.
51. Ása L. Aradóttir, Kristín Svavarsdóttir & Sigurður H. Magnússon 2011.
Landnám víðis og árangur víðisáninga. Bls. 59–72 í: Innlendar víði-
tegundir. Líffræði og notkunarmöguleikar í landgræðslu (ritstj. Kristín
Svavarsdóttir). Landgræðsla ríkisins, Gunnarsholt. 111 bls.
52. Jóna Björk Jónsdóttir 2009. Gróðurframvinda í Skaftáreldahrauni og áhrif
hraungambra (Racomitrium lanuginosum) á landnám háplantna. Meistara-
prófsritgerð, við Háskóla Íslands. 71 bls. Skoðað 26. nóvember 2014 á:
http://hdl.handle.net/1946/3027. 71 bls.
53. Ingibjörg S. Jónsdóttir 1984. Áhrif beitar á gróður Auðkúluheiðar. Nátt-
úrufræðingurinn 53. 19–40.
54. Sørensen, L.I., Mikola, J., Kytöviita, M.-M. & Olofsson, J. 2009. Trampling
and spatial heterogeneity explain decomposer abundances in a sub-arc-
tic grassland subjected to simulated reindeer grazing. Ecosystems, 12.
830–842.
55. Olofsson, J. 2009. Effects of simulated reindeer grazing, trampling, and
waste products on nitrogen mineralization and primary production. Arc-
tic, Antarctic, and Alpine Research, 41. 330–338.
56. Krebs, C.J. 2011. Of lemmings and snowshoe hares: the ecology of north-
ern Canada. Proceedings of the Royal Society B. 278. 481–489.
57. Bjørkvoll, E., Pedersen, B., Hytteborn, H., Ingibjörg Svala Jónsdóttir &
Langvatn, R. 2009. Seasonal and interannual dietary variation during
winter in female Svalbard reindeer (Rangifer tarandus Platyrhynchus) Arc-
tic, Antarctic and Alpine Research 41. 88–96.
58. Fox A.D. & Bergersen L. 2005. Lack of competition between barnacle
geese Branta leucopsis and pink-footed geese Anser brachyrhynchus during
the pre-breeding period in Svalbard. Journal of Avian Biology 36. 173–178.
59. Soininen, E.M., Hübner, C., Ingibjörg Svala Jónsdóttir 2010. Food selec-
tion by barnacle geese (Branta leucopsis) in an Arctic pre-breeding area.
Polar Research 29. 404–412.
60. van der Wal, R., Sjogersten, S., Woodin, S.J., Cooper, E.J., Ingibjörg Svala
Jónsdóttir, Kuijper, D., Fox, T.A.D. & Huiskes, A.D. 2007. Spring feeding
by pink-footed geese reduces carbon stocks and sink strength in tundra
ecosystems. Global Change Biology 13. 539–545.
61. Hübner, C. 2007. Spring stopover in the Arctic: Implications for migrating
geese and their food plants. PhD Thesis. University of Tromsø, Norway.
141 bls.
62. Speed, J.D.M., Cooper, E.J., Ingibjörg Svala Jónsdóttir, van der Wal, R.
& Woodin, S.J. 2010. Plant community properties predict vegetation
resilience to herbivore disturbance in the Arctic. Journal of Ecology 98.
1002–1013.
63. Gornall, J.L., Woodin, S.J., Ingibjörg Svala Jónsdóttir & van der Wal, R.
2009. Herbivore impacts to the moss layer determine tundra ecosystem
response to grazing and warming. Oecologia 161. 747–758.
64. Henry, G.H.R. & Molau, U. 1997. Tundra plants and climate change: the
International Tundra Experiment (ITEX). Global Change Biology 3. 1–9.
65. Ingibjörg Svala Jónsdóttir 2004. International Tundra Experiment – ITEX.
Supporting publication to the CAFF Circumpolar Biodiversity Monitor-
ing Program – Framework Document CAFF CBMP Report No. 6. CAFF
International Secretariat, Akureyri, Iceland. 8 bls.
66. Elmendorf, S.C., Henry, G.H.R., Hollister, R.D., Björk, R.G., Bjorkman,
A.D., Callaghan, T.V., Collier, L.S., Cooper, E.J., Cornelissen, J.H.C., Day,
T.A., Fosaa, A.M., Gould, W.A., Járngerður Grétarsdóttir, Harte, J., Her-
manutz, L., Hik, D.S., Hofgaard, A., Jarrad, F., Ingibjörg Svala Jóns-
dóttir, Keuper, F., Klanderud, K., Klein, J.A., Koh, S., Kudo, G., Lang,
S.I., Loewen, V., May, J.L., Mercado, J., Michelsen, A., Molau, U., Myers-
Smith, I.H., Oberbauer, S.F., Pieper, S., Post, E., Rixen, C., Robinson, C.H.,
Schmidt, N.M., Shaver, G.R., Stenström, A., Tolvanen, A., Totland, Ø.,
Troxler, T., Wahren, C.H., Webber, P.J., Welker, J.M. & Wookey, P.A. 2012a.
Global assessment of experimental climate warming on tundra vegeta-
tion: heterogeneity over space and time. Ecology Letters 15. 164–175.
67. Ingibjörg Svala Jónsdóttir, Borgþór Magnússon, Jón Guðmundsson,
Ásrún Elmarsdóttir & Hreinn Hjartarson 2005. Variable sensitivity of
plant communities in Iceland to experimental warming. Global Change
Biology, 11: 553–563.
68. Elmendorf, S.C., Henry, G.H.R., Hollister, R.D., Björk R.G., Boulanger-La-
pointe, N., Cooper, E.J., Cornelissen, J.H.C., Day, T.A., Dorrepaal, E.,
Elumeeva, T.G., Gill, M., Gould, W.A., Harte, J., Hik, D.S., Hofgaard,
A., Johnson, D.R., Johstone, J.F., Ingibjörg Svala Jónsdóttir, Jorgenson,
J.C., Klanderud, K., Klein, J.A., Koh, S., Kudo, G., Lara, M., Lévesque,
E., Borgþór Magnússon, May, J.L., Mercado-Diaz, J.A., Michelsen, A.,
Molau, U., Myers-Smith, I.H., Oberbauer, S.F., Onipchenko, V.G., Rixen,
C., Schmidt, N.M., Shaver, G.R., Spasojevic, M.J., Þóra Ellen Þórhalls-
dóttir, Tolvanen, A., Troxler, T., Tweedie, C.E., Villareal, S., Wahren, C-H.,
Walker X., Webber, P.J., Weilker, J.M. & Wipf, S. 2012b. Plot-scale evi-
dence of tundra vegetation change and links to recent summer warming.
Nature Climate Change 2. 453–457.
69. Arft, A.M., Walker, M.D., Gurevitch, J., Alatolo, J.M., Bret-Harte, M.S.,
Dale, M., Diemer, M., Gugerli, F., Henry, G.H.R., Jones, M.H., Hollister,
R.D., Ingibjörg Svala Jónsdóttir, Laine, K., Lévesque, E., Marion, G.M.,
Molau, U., Mølgaard, P., Nordenhäll, U., Raszhivin, V., Robinson, C.H.,
Starr, G., Stenström, A., Stenström, M., Totland, Ø., Turner, P.L., Walker,
L.J., Webber, P.J., Welker, J.M. & Wookey, P.A. 1999. Responses of tundra
plants to experimental warming: Meta-analysis of the International Tun-
dra Experiment. Ecological Monographs 69. 491–511.zzz
70. Walker, M.D., Wahren, C.H., Hollister, R.D., Henry, G.H.R., Ahlquist,
L.E., Alatalo, J.M., Bret-Harte, M.S., Calef, M.P, Callaghan, T.V., Carroll,
A.B., Epstein, H.E., Ingibjörg Svala Jónsdóttir, Klein, J.A., Borgþór Mag-
nússon, Molau, U., Oberbauer, S.F., Rewa, S.P., Robinson, C.H., Shaver,
G.R., Suding, K.N., Thompson, C.C., Tolvanen, A., Totland, Ø., Turner,
P.L., Tweedie, C.E., Webber, P.J. & Wookey, P.A. 2006. Plant community
responses to experimental warming across the tundra biome. PNAS 103.
1342–1346.
71. Post, E. & Pedersen, C. 2008. Opposing plant community responses
to warming with and without herbivores. Proceedings of the National
Academy of Sciences 105. 12353–12358.
72. Olofsson, J., Oksanen, L., Callaghan, T., Hulme, P.E., Oksanen, T. &
Suominen, O. 2009. Herbivores inhibit climate-driven shrub expansion
on the tundra. Global Change Biology 15. 2681–2693.
um höfundinn
Ingibjörg Svala Jónsdóttir (f. 1955) lauk BSc.-prófi í líffræði
frá Háskóla Íslands árið 1980, fjórðaársprófi í grasafræði
frá sama skóla árið 1981 og doktorsprófi í plöntuvist-
fræði frá Háskólanum í Lundi í Svíþjóð 1989. Ingibjörg
Svala vann sem nýdoktor við Lundarháskóla 1989–1993,
var ráðin lektor í líffræði við Háskólann í Gautaborg 1993,
fékk framgang í dósent 1997 og prófessor 2000. Hún
var ráðin sem prófessor við Háskólasetrið á Svalbarða
2000–2006, starfaði sem verkefnisstjóri og forstöðumaður
Landgræðsluskólans (síðar hluti af Háskóla Sameinuðu
þjóðanna) 2006–2009, og var ráðin prófessor í vistfræði
við Háskóla Íslands 2009 og starfar nú þar samhliða
prófessorsstöðu í heimskautavistfræði við Háskólasetrið
á Svalbarða síðan 2013.

Póst– og netfang höfundar/Author’s address
Ingibjörg Svala Jónsdóttir
Líf- og umhverfisvísindastofnun Háskóla Íslands
Sturlugötu 7
101 Reykjavík
isj@hi.is
og/and University Centre in Svalbard
84_3-4.indd 112 1601//15 12:50
141
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Fjaran, vettvangur
náms til sjálfbærni
Hrefna Sigurjónsdóttir
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Fjallað er um fjöruna sem vettvang náms á öllum skólastigum. Góðar fjörur
er aðgengilegar víða um land, og á Suðvestur- og Vesturlandi, þar sem lang-
flestir landsmenn búa, er lífríki fjörunnar sérlega mikið og fjölbreytt. Sérstök
áhersla er lögð á fjöruna sem stað þar sem unnt er að læra um fjölbreytileika
lífvera. Í því samhengi er fjallað um mikilvægi lífbreytileika í tengslum við
sjálfbærni, náttúruvernd og almenna menntun. Fjallað er um erlendar rann-
sóknir sem hafa sýnt fram á gildi útináms: Viðhorf nemenda breytist, áhugi
þeirra eykst og þeir ná betur en ella að átta sig á samhengi í náttúrunni.
Greint er frá helstu niðurstöðum rannsókna á þessari öld á kennsluháttum
í náttúrufræðum hér á landi í leik- og grunnskólum. Þær sýna m.a. að yngri
nemendur fá töluverð tækifæri til útináms en þegar komið er á unglingastig
er lítið um vettvangsferðir. Samkvæmt PISA-könnunum (2006 og 2012)
standa líffræði, sérstaklega vistfræði, og umhverfismennt höllum fæti
meðal náttúrufræðigreina og læsi (skilningur og hæfileiki til að beita þekk-
ingu) 15 ára nemenda í náttúrufræðum reyndist vera töluvert fyrir neðan
meðaltal OECD-ríkjanna. Þessar niðurstöður eru áhyggjuefni. Rætt er um
nýjar áherslur í nýjum námskrám, einkum sjálfbærni. Þá er talið upp nýlegt
efni ætlað kennurum (rit og vefefni) sem tengist mest lífríki fjörunnar,
bæði námsefni sem Námsgagnastofnun hefur gefið út og efni frá öðrum
útgefendum ætlað almenningi.
Inngangur
Flestir Íslendingar búa nálægt sjó
og því er fjaran og lífríki hennar
eðlilegur hluti af umhverfi þeirra
(1. mynd). Margir njóta þessarar
nálægðar og fara um fjöruna án þess
að velta mikið fyrir sér lífríkinu,
þ.e. þörungum og smádýrum eða
stærri dýrum, fuglum og fiskum,
sem tilheyra þessu búsvæði. Upp-
lifun þeirra er af öðrum toga en líf-
fræðingsins og kennarans sem veltir
við steinum og greinir og telur líf-
verurnar. Útivera í náttúrunni bætir
þó líkamlega og andlega líðan allra,
fólk hreyfir sig, andar að sér fersku
lofti og nýtur þeirrar ánægju að sjá
lífverur í sínu rétta umhverfi í fall-
egu landslagi. Þetta veitir mörgum
innblástur til ýmiss konar sköpunar,
sem er ómetanlegt. Hér verður þó
ekki fjallað um þennan ávinning af
fjöruferðum heldur verður sjónum
fyrst og fremst að gildi fjörunnar
sem vettvangi menntunar.
Aðalmarkmið þessarar greinar
er að vekja athygli á því hversu vel
fjaran getur nýst við að kynnast fjöl-
breytileika lífsins og benda kenn-
urum og öðrum leiðbeinendum á
hversu góður vettvangur fjaran er
til fræðslu sem fellur vel að mark-
miðum menntunar til sjálfbærni.
Að skilja mikilvægi og gildi líf-
breytileika (e. biodiversity) er eitt af
viðfangsefnum menntunar til sjálf-
bærni (sjálfbærrar þróunar) sem
kveðið er á um í sameiginlegum
hluta nýrra aðalnámskráa fyrir leik-
skóla, grunn- og framhaldsskóla
(kaflar 1–3).1 Að læra um tilurð fjöl-
breytninnar, um mikilvægi hennar
fyrir þróun lífs bæði í fortíð og
framtíð og um verndun tegunda
hefur lengi verið þungamiðja í líf-
fræðinámi1,2 en nú er sem sagt lögð
áhersla á að í menntun til sjálfbærni,
sem er einn af grunnþáttum mennt-
unar, skipi hugtakið lífbreytileiki eða
líffræðilegur fjölbreytileiki veglegan
sess.
Að fara í vettvangsferðir í skipu-
lagðri útikennslu er reynsla sem
öll börn ættu að fá að njóta í ríkum
mæli. Fjöruferðir leikskólabarna
og foreldra með ung börn skapa
nauðsynlegan grunn þar sem for-
vitnin vaknar og upplifun af því
sem þau sjá, snerta og lykta af
verður sterk (2. mynd). Þegar börnin
eldast þurfa þau meiri leiðsögn og
þá reynir á kennarana að leiðbeina
um það fjölbreytta lífríki sem finnst
í gróskumiklum fjörum. Rannsóknir
hafa verið gerðar á mikilvægi úti-
náms og hefur það margoft sýnt sig
að þeir nemendur sem fá að fara í
vel skipulagðar vettvangsferðir út
í náttúruna ná betri árangri en þeir
sem fá ekki slík tækifæri. Einnig hef-
ur komið í ljós að slíkt nám hentar
sumum nemendum sérlega vel, t.d.
þeim sem eiga erfitt með að halda
einbeitingu í skólastofunni. 3
Náttúrufræðingurinn 84 (3–4), bls. 141–149, 2014
84_3-4.indd 141 1601//15 12:50
1501197 N
atturufr
6B
C
M
Y
K
56