Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 73

Náttúrufræðingurinn
100
yfirleitt skipt í sjö flokka, og hafa
mosar úr fjórum þeirra fundist á
Íslandi. Næstir koma soppmosar.
Þeim er nú skipt í tvo flokka og
eiga báðir flokkarnir fulltrúa hér á
landi. Hornmosar reka lestina með
einungis rúmlega hundrað tegundir
og er ein þeirra skráð á Íslandi.6
Lífsferill mosa er talsvert frábrugð-
inn lífsferli æðplantna að því leyti að
einlitna kynliðurinn er mun meira
áberandi en tvílitna gróliðurinn.
Kynliðurinn hefur ýmist stöngul og
blöð (allir baukmosar, margir sopp-
mosar) eða jarðlægt þal (margir
soppmosar, allir hornmosar) og er
ýmist tvíkynja (einbýli, e. monoicous)
eða einkynja (tvíbýli, e. dioicous;
2. mynd). Gróliðurinn vex áfastur
kynliðnum eftir samruna kynfrum-
anna og er gróhirslan mest áberandi
hluti gróliðarins. Í henni myndast
einlitna gró í kjölfar rýriskipt-
ingar. Gróin eru mismunandi að
stærð (10–50 (200) µm) og fjölda.
Í samanburði við fræplöntur er
dreifingarmáttur mosa almennt
mikill, sem endurspeglast í alheims-
útbreiðslu margra tegunda. Dreif-
ing mosa byggist að verulegu leyti
á gróunum, en margar tegundir
treysta einnig, jafnvel eingöngu,
á dreifingu kynlaust myndaðra
eininga, sem eru þá ýmist sér-
hæfðar einingar (e. gemmae) eða
brot af sprotum kynliðarins.8 Þessa
kynlausu nýliðunarhæfni má nýta
við endurheimt vistkerfa.9
Flestir mosar eru án leiðsluvefs
og róta, en margar tegundir hafa
rætlinga (e. rhizoids) sem hafa fyrst
og fremst það hlutverk að binda
plöntuna við undirlagið. Mosa
skortir einnig yfirhúð (hlífðarlag) og
eru því misvotir (e. poikilohydric), en
þeir hafa hlutfallslega stórt yfirborð
miðað við rúmmál og taka því auð-
veldlega upp vatn og næringarefni
beint úr umhverfinu.8 Barnamosar
(Sphagnum) eru einstakir hvað þetta
varðar vegna sérkennilegrar frumu-
gerðar og geta tekið upp tuttugu-
falda þurrvikt sína af vatni. Þrátt
fyrir skort á sérhæfðum líffærum
1. mynd. Mosar eru áberandi í gróðri á Íslandi. Á gosbeltinu þar sem vatnsheldni jarðvegs er lítil eru gamburmosar (Racomitrium)
ríkjandi. Þeir verða sérlega áberandi sunnanlands þar sem úrkoma er mikil (efst til vinstri) og hraungambri (R. lanuginosum) myndar
sumstaðar geysiþykkt lag í hraunum eins og dæmin sýna frá Skaftáreldahrauni (efst til hægri). Þar sem grunnvatnsstaða er hærri er fjöl-
breytni mosanna yfirleitt meiri eins og t.d. í rústamýrum Þjórsárvera þar sem sjá má flókin gróðurmynstur votlendis- og þurrlendismosa
(neðst til vinstri). Í snjódældum á hálendinu eru mosar einnig ríkjandi og tegundafjölbreytnin oft mikil (neðst til hægri). – Bryophytes are
well pronounced in the vegetation of Iceland. Racomitrium species dominate in the volcanic active zone where soil water holding capacity
is low, especially in South Iceland where precipitation is high (upper left) and R. lanuginosum often developes extremely thick layers on
lavafields such as Skaftáreldahraun (upper right). Where groundwater level is higher the diverstiy of the bryophytes is greater, as for ex-
ample in the palsa mires of Þjórsárver in the central highlands where complex mosaic of moss vegetation developes (lower left). Bryophytes
also dominate snowbeds in the highlands, often with high species diversity (lower right). Ljósm./Photos: Ingibjörg Svala Jónsdóttir.
84_3-4.indd 100 1601//15 12:49
153
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Inngangur
Hvítmáfur Larus hyperboreus er
einn svonefndra „stórra máfa“
sem verpa hér á landi. Aðrar ís-
lenskar máfategundir í þessum
hópi eru svartbakur L. marinus,
sílamáfur L. fuscus og silfurmáfur
L. argentatus. Að auki er bjartmáfur
Útbreiðsla og breytingar
á fjölda hvítmáfa á Íslandi
Ævar Petersen, Sverrir Thorstensen og Böðvar Þórisson
Hvítmáfsbyggðir eru dreifðar með ströndum landsins en langflestar eru þó
við Breiðafjörð og á Vestfjörðum. Miklar breytingar hafa orðið á stofni hvít-
máfa á Íslandi á liðnum áratugum. Megintilgangur þessarar samantektar
er að skoða núverandi útbreiðslu og fjölda hvítmáfa í landinu og bera
saman við tiltæk eldri gögn. Niðurstöður talninga og breytingar í fjölda
veiddra hvítmáfa benda til mikilla breytinga gegnum tíðina og fækkunar
síðustu áratugi. Talningar til að meta stærð íslenskra hvítmáfsvarpa hafa
aðeins verið óreglulegar hingað til og staðlað vöktunarkerfi vantað. Hvatt
er til reglulegra talninga til að fylgjast með stofnbreytingum og einstökum
vörpum í framtíðinni.
1. mynd. Hvítmáfur í varpbúningi á Seltjarnarnesi. – A Glaucous Gull in summer plum-
age. Seltjarnarnes (SW-Iceland). Ljósm./Photo: Þorgils Sigurðsson, 2.9.2011.
L. glaucoides reglulegur vetrargestur.
Hvítmáfar eru hánorrænir fuglar
sem verpa einungis á norðurslóðum
og er heimsstofninn talinn vera um
171.000 pör.1
Í sumarbúningi eru fullorðnir hvít-
máfar fannhvítir en ljósgráir á baki og
ofan á vængjum með holdlita lappir
(1. mynd). Fullorðinsbúningurinn
heldur sér að mestu á veturna utan
þess að dökkleitar dröfnur myndast
í hvíta litinn á hausi, hálsi og bringu
(2. mynd).
Ungfuglar á fyrsta ári eru brún-
flikróttir (3. mynd) en þeir lýsast
eftir því sem líður á veturinn. Geta
fuglarnir orðið nánast hvítir að vori
áður en næstu fjaðraskipti fara fram
og fullorðinsbúningurinn byrjar að
myndast.
Margir eiga í erfiðleikum með að
greina máfa til tegundar, ekki síst
hvítmáfa frá bjartmáfum sem eru
minni, með nettara nef og kúptari
haus. Bjartmáfar eru auk þess léttari
á flugi en ekki síst á sundi. Þar fljóta
þeir hærra en hvítmáfar sem eru að
sjá þunglamalegri og grófgerðari.
Á veturna er hvítmáfa að finna
með ströndum allt umhverfis landið
og eru þeir með algengustu fuglum
á þeim árstíma.2,3 Hvítmáfar leita
mikið ætis í fjörum og éta þar skel-
dýr og fleiri hryggleysingja, en þeir
veiða einnig fiska úti á sjó, t.d. sand-
síli og smásíld. Þá sækja hvítmáfar
að ræsum frá fiskvinnslu eða skolp-
hreinsistöðvum, sem og að fiskiskip-
um,4,5 en með hertum umgengnis-
reglum fækkar slíkum fæðulindum.
Ennfremur ræna hvítmáfar æðar-
fugla Somateria mollissima þegar þeir
koma úr kafi með æti.6
Árið 1998 var íslenski vetrar-
stofninn metinn 30.000–50.000
fuglar en hann samanstendur bæði
af innlendum fuglum og fuglum
frá norðlægari slóðum í óþekktum
hlutföllum.5 Stöku hvítmáfar hverfa
Náttúrufræðingurinn 84 (3–4), bls. 153–163, 2014
Ritrýnd grein / Peer reviewed
84_3-4.indd 153 1601//15 12:50
15
01
19
7
N
at
tu
ru
fr

4B
C
M
Y
K
56