Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 58

Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 58
115 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Breytileiki, bæði m.t.t. tegundafjöl- breytni og innan tegunda, ber merki þessara hita- og útbreiðslubreytinga. Fleiri tegundir greinast t.d. yfirleitt við Miðjarðarhaf eða á svæðum þar sem hælin eru talin hafa verið en á norðlægari slóðum. Erfðabreytileiki innan margra tegunda og skyldleiki endurspegl- ar að sama skapi þessa sögu (2. mynd).3,15,16 Þannig greinist almennt lítill breytileiki meðal norðlægra stofna. Innan svæða er mikill skyld- leiki innbyrðis en skýr munur milli svæða. Mynstrin eru í samræmi við þá sögu að lítill hluti af stofninum sem lifði af í hælinu hafi flutt sig norður á bóginn, og að fáar kynslóðir séu til sameiginlegs forföður þeirra. Einnig greinast oft margar sjaldgæf- ar gerðir, sem er vísbending um að stofnar hafi nýlega vaxið í stærð, en stökkbreytingar sem eiga sér stað í slíkum stofnum hafa meiri líkur á að lifa af en í stofnum sem eru stöðugir í stærð. Skörp skil milli stofna mætti skýra með því að stofnar hafi mæst á nýjan leik eftir erfðafræðilegan að- skilnað á tveimur aðskildum svæð- um um langan tíma, eða í ólíkum hælum á ísöld. Í sumum tilvikum eru hóparnir það ólíkir að einstak- lingar úr þeim geta ekki æxlast sín á milli, eða þá að þeir ná að æxlast en mynda svokölluð annarsstigs blend- ingssvæði (e. hybrid zone). Dæmi um slík blendingssvæði eru mörg. Um miðbik Skandinavíu má t.d. greina slíkt svæði fyrir margar tegundir, svo sem birni og ýmis nagdýr sem hafa numið land bæði frá suðri og austri, og fjölmargar greinar hafa birst um útbreiðslusögu og landnám lífvera innan Evrópu, svo sem um brodd- gelti, engisprettur, eikur o.fl..13,17 Önnur vel þekkt dæmi má finna við Klettafjöll í Norður-Ameríku þar sem stofnar frá vesturströndinni mættu stofnum sem lifað hafa af austan fjallanna. Margar af rannsóknunum sem sýna þessi skýru mynstur eru hins vegar bundnar við tegundir með takmarkaða dreifigetu, svo sem tegundirnar sem nefndar voru hér að ofan, og hafa þær iðulega verið teknar sem dæmi í yfirlitsgreinum um þetta efni.3,13,17 2. mynd. Nokkur möguleg erfðafræðileg mynstur byggð á einu erfðamarki. Stærð hringja vísar til tíðni ákveðinna gerða af einu erfðamarki, fjarlægð á milli þeirra sýnir hversu ólíkar þær eru hver annari eða lýsir fjölda basabreytinga. Mismunandi skuggar geta vísað í ólíka stofna skilgreinda út frá landfræðilegum uppruna eða útliti, t.d. deilitegunda eða ólíkra teg- unda. a. Breytileiki í stofni sem hefur nýlega stækkað og aukið útbreiðslu sína frá tilteknu hæli. Slík mynstur eru t.d. algeng meðal sjávarfiska. b. Breytileiki í tveimur stofnum sem sýna ekki skýra erfðafræðilega aðgreiningu. Dæmi um slíkt mynstur má finna m.a. hjá auðnu- tittlingum. Engin vísbending er um gamlan aðskilnað eða ólík hæli og breytileikinn gæti endurpeglað nýlega útlitsaðgreiningu. Tíðni gerða getur þó verið misjöfn eins og hjá ólíkum stofnum innan tegunda. c. Breytileiki í stofnum eða aðskildum tegundum sem hafa aðgreinst í ólíkum hælum. Dæmi um slíkt mynstur má finna m.a. hjá grunnvatnsmarflónni Crangonyx islandicus á Íslandi, meðal beitukónga (Buccinum undatum) í Norður-Atlantshafi og hjá straumbyttu (Potamophylax cingulatus) í Evrópu. d. Breytileiki í stofnum eða aðskildum tegundum sem hafa aðgreinst í hælum en blandast á nýjan leik eftir aukna útbreiðslu sína frá hæli. Dæmi um slíkt mynstur má finna hjá silfurmáfum (Larus argentatus) og hvítmáfum (Larus hyperboreus), og hjá vorflugunni lækjarbyttu (Apatania zonella) á Íslandi. – Ex- amples of genetic patterns based on a single genetic marker. Size of the cirzcles refer to frequen- cies of different types (haplotypes), distance between circles to genetic divergence between the different types or base pair changes. Shadings refer to different populations defined either by geographical origin or by morphology as for different subspecies or even species. a. Variation in a single population which has recently expanded and increased its range from a single refugia. Such patterns are common e.g. among marine fishes. b. Variation in two populations which do not show clear genetic differentiaiton. Example of such a pattern can be found in redpoll. There is no indication of an ancient split or different refugia and the variation can reflect recent morphological divergence. Frequencies of the different types can differ as among populations within a single species. c. Variation in populations or different species which have diverged in different geographical areas or refugia. Example of such pattern can be found in the groundwater amphipod Crangonyx islandicus in Iceland, among common whelk (Bucc- inum undatum) in the North Atlantic and the caddisfly (Potamophylax cingulatus). d. Variation in populations or different species which have diverged in different geographical areas or refugia but have mixed again and hybridized after a range expansion from refugia. Examples of such patterns are found in herring gull (Larus argentatus) and glaucous gull (Larus hyperboreus), and in the caddisfly (Apatania zonella) in Iceland. 84_3-4.indd 115 1601//15 12:50 Náttúrufræðingurinn 138 Þróun félagsköngulóa: Afleiðingar Félagslyndi hefur þróast endurtekið hjá köngulóm og þá sérstaklega í hópum þar sem saman koma tveir þættir – móðurumhyggja og þrí- víður vefur. Þessir tveir þættir fylgj- ast ekki að nema hjá örfáum hópum köngulóa en ætt slútköngulóa skarar fram úr í fjölda slíkra tegunda og einmitt í þeirri ætt hefur félagslyndi oftast þróast. Samvinna köngulónna gerir þeim fært að ráða við stærri bráð, vefa efnismeiri vefi og verjast afræningjum betur en einstakling- arnir gætu af sjálfsdáðum. Sam- vinnan og ójafnt kynjahlutfall með mun fleiri kvendýr en karldýr leiða til þess að hópar félagsköngulóa vaxa hratt og þar sem þær á annað borð finnast eru þær oft gríðarlega margar. Hvernig stendur þá á því að tegundamyndun er nánast engin hjá félagsköngulóm? Svarið virðist liggja í því hvernig dýrin æxlast. Í stað þess að dreifa sér í leit að maka, eins og flestar köngulær gera, lifa félagsköngulær allt sitt líf í vef foreldra sinna. Allir einstaklingar innan sambýlisins eru því náskyldir frá því hópurinn og sambýlið byrj- aði að myndast og mökun á sér stað milli systkina eða frændsystkina, sem leiðir til enn meiri skyldleika meðal einstaklinga. Af þessu leiðir að í sambýlum sem hafa gengið í nokkrar kynslóðir eru einstakling- arnir mjög einsleitir (3. mynd). Það er erfitt að að útiloka að einhverjir einstaklingar kunni að hafa dreifst milli sambýla, en öll gögn benda til þess að dreifingin sé a.m.k. ekki mikil. Á 3. mynd er sýnt 30 km snið tekið meðfram á í Guyabeno-héraði félagslyndis í köngulóm og veita innsýn í þróun félagshegðunar almennt meðal dýra. Annars vegar er sú staðreynd að félagshegðun hefur þróast um 20 sinnum og ávallt meðal fjölskylduhópa, þ.e. hópa sem samanstanda af náskyldum einstaklingum. Það er því líklega almenn regla að þróun félagshegð- unar hjá dýrum eigi rætur að rekja til fjölskylduhópa. Hins vegar er sá eiginleiki að geta stjórnað kyni af- kvæmis síns. Þeim eiginleika deila köngulær t.a.m. með eintvílitna skordýrum. Rannsóknir á uppruna félagslyndis hjá köngulóm benda til þess að þessir tveir þættir séu mikilvægir í þróun félagshegðunar almennt. 3. mynd. Söfnun á um 30 km sniði meðfram fljóti í Ekvador. Safnað var sambýlum af Anelosimus eximius og voru hvatberagen nokkurra einstaklinga úr hverju sambýli raðgreind. Tákn eru einstaklingar og mismunandi form vísa til mismunandi setraða en litir merkja þróun- arlínur eða greinar á skyldleikatré. Tákn sem snertast eru einstaklingar frá sama sambýli, nálæg tákn merkja nálæg sambýli. Alls má hér sjá einstaklinga frá 18 sambýlum. Einstaklingar innan sambýlis báru ávallt nauðalíkar setraðir, í mesta falli munaði einni stökkbreytingu. Nálæg sambýli báru annaðhvort sömu setraðir, væntanlega vegna uppruna í sama móðursambýlinu, eða voru gjörólíkar, jafnvel af ólíkum þróunarlínum. Af þessu má merkja að lítil sem engin dreifing einstaklinga á sér stað milli sambýla – A 30 km transect down a river in Ecuador. Colonies of Anelosimus eximius were collected and a few individuals per colony sequenced for a mitochondrial gene. Symbols indicate individuals and different forms show different haplotypes while colours indicate branches on the haplotype phylogeny. Touching symbols indicate individuals from the same colony. In total 18 colonies are shown. Individuals within colonies always had identical haplo- types or haplotypes differing in a single mutation. Nearby colonies were either identical, or had distinctly different set of haplotypes some- times from separate phylogenetic branches. This indicates little or no movement of individuals among colonies. 84_3-4.indd 138 1601//15 12:50 15 01 19 7 N at tu ru fr 6A C M Y K 56
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92

x

Náttúrufræðingurinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.