Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 63

Náttúrufræðingurinn
110
sem tilraunareitir voru paraðir við
viðmiðunarreiti.
Augljóslega er mun auðveldara
að spá fyrir um viðbrögð einfaldra
túndruvistkerfa en flókinna við
hlýnun loftslags. Í vistkerfum þar
sem enginn mosahjúpur einangrar
jarðveg má gera ráð fyrir hlýnun
jarðvegs og dýpkun virka jarðvegs-
lagsins á sífrerasvæðum. Við þetta
örvast virkni örvera, sundrun líf-
ræns efnis eykst og þar með losun
12. mynd. Sviðsmyndir fyrir áhrif hlýnunar á sífreratúndru með A) æðplöntum eingöngu,
B) mosalagi og æðplöntum og C) mosa, æðplöntum og plöntuætum. Óvissan í sviðs-
myndum um viðbrögð vistkerfa við hlýnun eykst eftir því sem lífveruhópum fjölgar og
samskiptin verða flóknari. – Scenarios for effects of warming on permafrost tundra of var-
iable complexity with A) only vascular plants, B) bryophytes and vascular plants and C)
bryophytes, vascular plants and herbivores. The predictability of the scenarios decreases as
the complexity increases.
11. mynd. Safngreining á tilraunaáhrifum hlýnunar um 1–3°C á magn nokkurra helstu
vaxtarforma plantna. Gögnin byggja á 61 tilraun frá 27 túndrusvæðum. Ath. að ekki var
greint á milli pleurocarpous- og cladocarpous-mosa. Sýndur er staðlaður meðalmunur á
reitum innan búra og viðmiðunarreita ± 95% öryggismörk. Endurteiknað og einfaldað
eftir Elmendorf o.fl.66 – Meta analysis of the effects of 1–3°C experimental warming on the
abundance of selected growth forms. The data is from 61 experiments at 27 tundra sites.
Observe, cladocarpous moss species were not distinguished from pleurocarpous species. Bars
show the weighted mean effect size (standardized mean difference) and error bars show 95%
credible intervals. Redrawn and simplified from Elmendorf et al.66
koltvísýrings og framboð næringar-
efna í jarðvegi. Auk þessara óbeinu
áhrifa hefur hlýnun einnig bein
áhrif á vöxt og æxlun æðplantna
og lífmassi þeirra eykst (12. mynd
A). Í vistkerfum með samfelldum
mosahjúp má gera ráð fyrir að
áhrifin á æðplöntur og dýpt virka
jarðvegslagsins (á sífrerasvæðum)
verði nokkuð dempaðri í byrjun,
en síðan má draga upp heilt róf af
sviðsmyndum, allt eftir því hve
þykkur mosahjúpurinn er í byrjun.
ITEX-tilraunasvæðin á Íslandi sýna
glöggt tvær andstæður á þessu rófi,
annars vegar mikla aukningu í líf-
massa æðplantna og samsvarandi
minnkun mosans á Auðkúluheiði
þar sem mosahjúpurinn var miðl-
ungsþykkur, og hins vegar nánast
engin viðbrögð í Þingvallahrauni
þar sem mosahjúpurinn var mjög
þykkur (12. mynd B)67. Til einföld-
unar hefur hér að mestu verið fjallað
um mosa og æðplöntur án þess að
gera greinarmun á tegundum eða
virknihópum þeirra. Það er vel
þekkt að mismunandi virknihópar
æðplantna kunna að bregðast við
hlýnun á ólíkan hátt.67,69,70 Minna er
vitað um virknihópa mosa, annað en
mismuninn á uppréttum mosum og
öðrum, og er þarft rannsóknarefni
að kanna það nánar því að við-
brögð mismunandi virknihópa geta
haft afdrífaríkar afleiðingar fyrir
vistkerfisferla og afturvirk áhrif á
loftslagsbreytingar.
Við vinnslu sviðsmynda af áhrifum
hlýnunar á vistkerfi eykst óvissan
enn frekar þegar plöntuætur bætast
við. Viðbrögð plöntusamfélaga og
vistkerfa ráðast þá ekki eingöngu af
þykkt mosalagsins í byrjun heldur
einnig af fjölda og tegund beitar-
dýra (9. mynd, 12. mynd C). Rann-
sóknir á beit stórra beitardýra á
túndrusvæðum hafa sýnt fram á að
beit dempar viðbrögð plöntusam-
félaga við hlýnun, m.a. með því að
hindra útbreiðslu runna.71,72 Þekking
okkar á hlutverki plöntuætna í
mótun plöntusamfélaga og starfsemi
vistkerfa lands á norðlægum slóðum
í ljósi hlýnandi loftslags er enn mjög
skammt á veg komin og því einnig
verðugt rannsóknarefni.
84_3-4.indd 110 1601//15 12:50
143
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
og erfðafræðilegs, en einnig til fjöl-
breytni í samsetningu og starfsemi
lífverusamfélaga og vistkerfa.9 Í
nýrri bók um Lífríki Íslands10 segir
Snorri Baldursson að lífbreytileiki
nái yfir „öll birtingarform lífs á til-
teknum stað og tíma og breytileika
meðal lífsamfélaga ólíkra svæða“
(bls. 324).
Á ráðstefnu Sameinuðu þjóð-
anna í Rio de Janeiro í júní 1992
skrifuðu fulltrúar 168 þjóða undir
sáttmála um verndun lífbreyti-
leika (Samningurinn um líffræði-
lega fjölbreytni, e. Convention
on Biological Diversity). Íslensk
stjórnvöld fullgiltu aðild ríkisins
að samningnum rúmum tveimur
árum síðar. Aðildarríki eru nú 194.11
Stefnumörkun um framkvæmd
samningsins hér á landi var unnin
í kjölfar fullgildingarinnar og sam-
þykkti ríkisstjórnin hana í ágúst
2008. Áhersla var lögð á sérstöðu ís-
lenskar náttúru. Sett voru fram tíu
meginmarkmið sem birtast áttu í 27
aðgerðum. Lögð er áhersla á þörf
fyrir auknar rannsóknir og vöktun
á mikilvægum vistkerfum á landi,
ferskvatni og í sjó. Einnig að vinna
gegn ágengum framandi tegundum,
stuðla að endurheimt líffræðilegrar
fjölbreytni, og bæta reglur um með-
ferð og dreifingu erfðabreyttra líf-
vera og fræðslu.12
Vísindamenn hafa haft áhyggjur
af því hve hraður útdauði tegunda
hefur verið undanfarna áratugi og
því að hraðinn eykst í sífellu.13,14
Ástæður fyrir því að tegundir deyja
út geta verið ýmsar og eflaust er
oft um að ræða samspil nokk-
urra þátta. Það sem oftast er nefnt
er eyðing búsvæða, ágengar fram-
andi tegundir, ofnýting/ósjálfbær
nýting náttúruauðlinda, loftslags-
breytingar sem t.d. valda breyting-
um á vistkerfum og þar með
fæðuframboði, mengun, sjúkdómar
og jafnvel innrækt.8,10 En hvers vegna
er þörf á að spyrna við þessari þróun?
Þyngst vega þau rök að hættulegt sé
að raska starfsemi vistkerfa því að til
að vistkerfi starfi eðlilega og sé heil-
brigt þarf náttúruleg fjölbreytni þess
að haldast ótrufluð. Þannig verða
áhrif vistkerfis á loftgæði og lofts-
lagstemprun jákvæð, vatnsbúskapur
sem nýtist okkur mönnunum sem
öðrum verum eðlilegur, máttur til
niðurbrots mengandi efna óskertur,
náttúruleg frævun á sér stað o.fl.
Einnig gefur aðgangur að fjöl-
skrúðugri náttúru margs konar
náms- og rannsóknartækifæri, veitir
íbúum aukna ánægju, stuðlar að
heilbrigðari lífsháttum og gefur lista-
mönnum innblástur. Efnahagsleg
rök skipta líka máli, t.d. þau að líf-
breytileikinn hefur aðdráttargildi
fyrir ferðalanga, sem leiðir af sér
fleiri störf í þjónustu og hvetur til
uppbyggingar mannvirkja, auk
þeirrar staðreyndar að í fjölbreyttu
lífríki felast mikil verðmæti, svo sem
hráefni fyrir lífræna matvælafram-
leiðslu og annan vistvænan iðnað.
Síðast en ekki síst hníga siðferðis-
leg rök að vernd líffræðilegrar fjöl-
breytni, ef við samþykkjum það að
lífríkið hafi rétt á að vera til og þróast
á sínum forsendum.11,15
Samningurinn um verndun líf-
breytileika hefur ekki stöðvað
útrýmingu tegunda, og deila má
um það hvort eitthvað hafi hægt
á hraðanum. Erfitt er að reikna út
útrýmingarhraða því að upplýsingar
um fjölda lifandi tegunda eru ekki til
og ekki ljóst hversu margar tegundir
hafa verið til í sögu lífsins.11
Þetta sýnir hversu mikilvægt það
er að auka skilning á varðveislu líf-
breytileika og það höfum við sem
þjóð skuldbundið okkur til að gera.
Ferð niður í fjöru er mjög vel við hæfi
til að fá tilfinningu fyrir fjölbreytni
lífsins og tækifæri til að sjá lífverurnar
í sínu rétta umhverfi (3. mynd).
Kennarar á öllum skólastigum hafa
lengi notað fjöruna til vettvangsferða
því hún er aðgengileg mörgum og
þar er að finna líf á öllum tímum
árs. Óformleg könnun höfundar
síðustu þrjá áratugi leiðir í ljós að
þeir kennaranemar sem hafa valið
líffræði muna helst eftir fjöruferðum
og pödduskoðunarferðum úr grunn-
skóla en annars konar vettvangs-
ferðir, svo sem fuglaskoðun, eru
mun fátíðari. Þegar farið er í fjöru
þá eru fuglarnir alltaf nálægir og
vekja athygli svo mat nemenda á
tækifærum til fuglaskoðunar í sínu
skólanámi er líklega ekki rétt (4.
mynd).
Búast má við að fleiri kennarar
en áður hugi að fjöruferðum þegar
þeir átta sig hversu auðvelt er að
tengja þær markmiðum menntunar
til sjálfbærar þróunar, þ.e. að nem-
endur eigi að læra um lífbreytileika
og skilja mikilvægi þess að varðveita
hann (sjá kafla um námskrár).
2. mynd. Börn úr Grandaskóla í Reykjavík í fjöruferð. – Children from Grandaskóli in
Reykjavík on a field trip. Ljósm./Photo:Valgeir Gestsson.
84_3-4.indd 143 1601//15 12:50
15
01
19
7
N
at
tu
ru
fr

5A
C
M
Y
K
56