Náttúrufræðingurinn - 2014, Qupperneq 64

109
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Viðbrögðin verða mest á lág- og
súbarktískum svæðum.66 Hins vegar
hafði hlýnunin eingöngu neikvæð
áhrif á upprétta mosa (acrocarpous)
sem má að hluta til skýra með
því að uppréttu tegundirnar
þola verr skugga en aðrir mosar
(pleurocarpous og cladocarpous).
Safngreiningin sýndi einnig mis-
munandi svörun eftir búsvæðum
og var svörunin almennt sterkari
þar sem jarðvegsraki var meiri.
Með því að skoða nánar niður-
stöður frá einstaka svæðum, svo
sem íslensku ITEX-svæðunum í
Þingvallahrauni og á Auðkúluheiði
(súbarktísk), kemur ýmislegt fleira
áhugavert í ljós.67 Í Þingvallahrauni
nær þekja hraungambra næstum
100% en þekja æðplantna aðeins
5%. Þar hafði hlýnun engin áhrif á
samsetningu plöntusamfélagsins
eftir fimm ár. Eins og áður hefur
verið getið nær mosaþekjan í Þing-
vallahrauni um 20 cm þykkt. Hún
einangrar því jarðveg vel frá loft-
hjúpnum (mælingar bentu jafnvel til
kólnunar jarðvegs í tilraunabúrum)
og hindraði þar með frekari við-
brögð æðplantna. Í fjalldrapamóa
á Auðkúluheiði var mosalagið hins
vegar talsvert þynnra (5–10 cm) og
náði einungis 70% þekju, og þekja
háplantna var allt að 30%. Andstætt
við mosaþembuna urðu miklar
breytingar á plöntusamfélögum
fjalldrapamóans við hlýnun.
Runnar (fjalldrapi, víðir og lyng)
juku þekju sína um ríflega 50% og
þekja mosa minnkaði um 18% eftir
einungis fimm ár (10. mynd B og C).
67 Mosinn hefur vafalítið dempað
viðbrögð æðplantna þar í byrjun,
sem endurspeglaðist m.a. í lágum
jarðvegshita í tilraunareitunum, en
það nægði ekki til að hindra við-
brögð þeirra og aukna hlutdeild trjá-
kenndra tegunda.
Á þeim tíma sem ITEX-tilraunin
hefur staðið hefur þegar orðið
umfangsmikil loftslagshlýnun á
norðurhveli. Af þeim sökum var
ráðist í að gera einnig safngreiningu
á viðmiðunarreitum tilraunarinnar
ásamt fjölda annarra fastra reita til
að kanna hvort og hvernig túndru-
gróður hafði raunverulega brugðist
við hlýnun á tímabilinu.68 Niður-
stöður sýndu að hæð gróðurs og
þekja runna hefur aukist, einkum á
lág- og súbarktískum svæðum, eins
og tilraunin spáði fyrir, en aðrar
breytingar, þar á meðal breytingar á
magni mosa, voru ekki marktækar.
Athyglisvert er hve mikill breyti-
leiki var í gögnunum og bendir það
til þess að margir aðrir þættir en
hlýnun loftslags knýi áfram breyt-
ingar í gróðri. Má þar nefna þætti
eins og köfnunarefnisákomu, breyt-
ingar í lengd vaxtartíma og úrkomu,
beit og aðra landnýtingu. Í safn-
greiningunni var ekki unnt að taka
tillit til þessara þátta á sama hátt og
í safngreiningu tilraunarinnar þar
10. mynd. Eitt af tilraunasvæðum alþjóðlega túndruverkefnisins
ITEX, í fjalldrapamóa á Auðkúluheiði í 450 m hæð yfir sjó. A) Líkt
er eftir 1–3°C loftslagshlýnun með gagnsæjum harðplastbúrum
sem eru opin í toppinn. B) Nærmynd af tilraunareit eftir 16 ár og
C) samsvarandi viðmiðunarreitur. Hæð og magn runna, einkum
sumargrænna runna (fjalldrapa og víðis), jókst við hlýnun og þekja
mosa dróst saman − hraungambri (Racomitrium lanuginosum)
ríkjandi. – One of the International Tundra Experimental (ITEX)
sites in a Betula nana dwarf-shrub heath at 450 m altitude at
Auðkúluheiði, Iceland. A) Climate warming by 1–3°C is simulated
by using transparent open top chambers (OTCs). B) An OTC plot
after 16 years of warming and C) the corresponding control plot.
Deciduous shrubs (Betula nana, Salix species) increased in height
and abundance in response to warming and moss cover (dominated
by Racomitrium lanuginosum) decreased. Ljósm./Photo: Ingi-
björg Svala Jónsdóttir.
84_3-4.indd 109 1601//15 12:50
Náttúrufræðingurinn
144
Gildi útináms og
rannsóknir á stöðu
náttúrufræðikennslu
á Íslandi
Margt bendir til þess að fólk á
Vesturlöndum njóti náttúrunnar æ
minna og átti sig ekki á því hversu
háður maðurinn er náttúrunni. Í
metsölubók sinni um „Síðasta barnið
í skóginum“ frá 200516 benti Richard
Louv á þá hættulegu þróun meðal
flestra þjóða að yngri kynslóðir eru
að fjarlægjast náttúruna mjög hratt
og sum börn hræðast hana jafn-
vel. Þessi bók vakti mikla athygli
og ýtti af stað vakningu í Banda-
ríkjunum um að spyrna við þessari
óheillavænlegu þróun. Í kjölfarið
myndaðist öflug hreyfing þar sem
skólar, foreldrasamtök og fleiri að-
ilar sameinuðust um að auka tengsl
barna við náttúruna.17
Með því að fara út í náttúruna efl-
ist skynjunin og þar með hæfileikinn
til að taka eftir, áhrifin verða minnis-
stæð, skilningur eykst og merkingar-
bært nám (e. meaningful learning) á
sér stað. Rannsóknir hafa sýnt að
náttúrulegt umhverfi hefur jákvæð
áhrif á líðan fólks, dregur úr streitu
og viðheldur andlegu, líkamlegu
og félagslegu heilbrigði.18,19 Börnum
með athyglisbrest líður betur og þörf
fyrir rítalín minnkar.20,21
Gildi náms utan skólastofunnar
er margháttað. Það mikilvægasta
er að gefa nemendum tækifæri til
að læra um umhverfi sitt á virkan
og skemmtilegan máta, m.a. með
nýjustu tækni svo sem snjallsímum
og smáforritum.22 Nemendur læra
að klæða sig rétt, upplifa náttúruna
á eigin skinni og njóta samveru.
Einnig eru markmið með slíkum
ferðum oft heilsuefling (til líkama og
sálar), aukinn sálar- og félagsþroski
í gegnum samvinnunám og að gefa
nemendum tækifæri til að móta sér
viðhorf til náttúru og umhverfis.1
Erlendar rannsóknir um gildi úti-
náms eru fjölmargar en höfundi er
ekki kunnugt um neinar birtar niður-
stöður sambærilegra rannsókna hér
á landi. Hér verða einungis nefnd
dæmi. Dillon o.fl.4 drógu þá ályktun
af greiningu á 150 rannsóknum á eðli
og gildi vettvangsferða í Bretlandi á
milli 1993 og 2003 að til að markmið
náist sé nauðsynlegt að leiðsögn sé
góð á öllum stigum vinnunnar, að
vinna á vettvangi sé vel skipulögð og
að nemendur séu vel undirbúnir. Ef
þessar forsendur eru til staðar skilar
námið góðum árangri og nemendur
bæta þekkingu sína og færni sem
nýtist til lengri tíma.
Zoldosova og Prokop23 athuguðu
áhrif útikennslu í Slóvakíu (nokk-
urra daga vettvangsferð) á viðhorf
og áhuga 153 barna á aldrinum 10–14
3. mynd. Þegar rýnt er í fjörupolla og undir þangið kemur ýmislegt í ljós. Hér sjást bleikir
skorpuþörungar og kóralþang auk fleiri rauðþörunga, grænþörunga og brúnþörunga. Þarna
sjást líka kuðungar og hveldýr. – At low tide many species of algae and animals can easily be
seen. At least four species of red algae, one species of green algae, two brown ones plus two
species of snails and byozoas are seen in the picture. Ljósm./Photo: Hrefna Sigurjónsdóttir.
4. mynd. Óðinshani í fæðuleit við ströndina í Flatey, Breiðafirði. – Red necked phalarope
foraging at lowtide by the coast of Flatey, Breiðafjörður, W-Iceland. Ljósm./Photo: Hrefna
Sigurjónsdóttir.
84_3-4.indd 144 1601//15 12:50
15
01
19
7
N
at
tu
ru
fr

5B
C
M
Y
K
56