Náttúrufræðingurinn - 2014, Blaðsíða 74

99
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Vistfræði mosa í ljósi
loftslagsbreytinga
Ingibjörg Svala Jónsdóttir
Ritrýnd grein / Peer reviewed
Mosar eru fjölbreyttur hópur plantna sem setja mikinn svip á gróður norð-
lægra slóða og gegna einnig mikilvægu hlutverki í vistkerfum lands og
ferskvatns. Mosar eru heimkynni margvíslegra örvera auk smásærra hrygg-
leysingja. Þar sem þeir mynda nokkuð heilsteypt lag eru þeir í lykilstöðu
milli jarðvegs og andrúmslofts og stjórna flæði orku og efna þar á milli.
Samspil þeirra við aðrar lífverur, innan mosalagsins jafnt sem utan, hefur
áhrif á þessa ferla. Haldgóð þekking á vistfræði mosa er því nauðsynleg til
að geta spáð fyrir um áhrif loftslagsbreytinga á vistkerfi. Hér er fyrst gefið
stutt yfirlit yfir fjölbreytni mosa, búsvæði þeirra og vistfræðilega flokkun, og
síðan fjallað um þau margvíslegu hlutverk sem mosar gegna í vistkerfum
lands, flókið samspil mosa, æðplantna og plöntuætna (grasbíta) og á hvaða
hátt mosar kunna að móta viðbrögð plöntusamfélaga og vistkerfa við lofts-
lagsbreytingum og öðrum umhverfisbreytingum.
Þegar ég hóf nám við líffræðiskor
Háskóla Íslands haustið 1976 vissi
ég lítið um mosa annað en að þeir
klæddu hraun og væru eins konar
undirlag fyrir aðrar plöntur, að þeir
ættu það til að festast í lopasokkum
og peysum og að sumum væri illa
við þá þegar þeir urðu of áberandi
í grasflötum, en að þá mætti nýta,
hér áður fyrr við einangrun húsa
og til eldsneytis, og seinna meir til
ræktunar. Síðan hefur mér orðið
ljósara hve mikilvægir mosar eru í
lífríki lands, bæði hvað varðar fjöl-
breytni og starfsemi vistkerfa. Það
á ég einkum að þakka tveimur líf-
fræðikennurum mínum. Agnar
Ingólfsson vistfræðingur (1937–
2013) leiddi mig inn á braut vist-
fræðinnar og hinna flóknu sam-
skipta lífvera og umhverfis. Í nám-
skeiðum um lágplöntur og síðar
í valnámskeiði um mosa opnaði
Bergþór Jóhannsson mosafræðingur
(1933–2006) fyrir mér heillandi
heim lágplantna og fjölbreytni
þeirra, og þá sérstaklega mosanna.
Hvorttveggja var afgerandi vega-
nesti fyrir rannsóknarferil minn
því að þessir lærimeistarar glæddu
áhuga minn á því að skoða mosa í
vistfræðilegu samhengi. Báðir eru
þeir nú horfnir á braut en arfleið
þeirra lifir. Mér er sönn ánægja að
fá tækifæri til að fjalla örlítið um
vistfræðirannsóknir þar sem mosar
koma við sögu í þessu hefti Nátt-
úrufræðingsins sem tileinkað er
minningu Agnars Ingólfssonar.
Mosar kunna að virðast einsleitir
í fyrstu en eru í raun, afar fjölbreyti-
legir. Þeir eru áberandi í gróðri á
norðurslóðum1,2 og móta oft ásýnd
hans. Er gróður Íslands þar engin
undantekning (1. mynd). Rann-
sóknir sýna að mosar hafa mikil
áhrif á starfsemi vistkerfa, hring-
rás næringarefna og orkuflæði, og
að þessi áhrif fara að hluta til eftir
magni þeirra.3,4 Þekking á vistfræði
mosa er nauðsynleg til að skilja
starfsemi vistkerfa til fullnustu og
til að spá fyrir um breytingar í lífríki
lands í kjölfar hlýnunar og annarra
umhverfisbreytinga.
Hér verður fyrst fjallað stuttlega
um fjölbreytni mosa, búsvæði þeirra
og vistfræðilega flokkun. Síðan
verður gefin innsýn inn í þau marg-
víslegu hlutverk sem mosar gegna í
vistkerfum lands, hin flóknu sam-
skipti mosa, háplantna og plöntu-
ætna (grasbíta) og á hvaða hátt mos-
ar kunna að hafa áhrif á viðbrögð
vistkerfa við umhverfisbreytingum.
Gefið verður yfirlit um helstu niður-
stöður eigin rannsókna og annarra,
bæði hér á landi og annars staðar á
norðurslóðum.
Fjölbreytni mosa
Skráðar eru alls um 20.000 tegundir
mosa í heiminum, þar af um 1.700 í
Evrópu og 1.200 á Norðurlöndum.5
Bergþór Jóhannsson var frum-
herji á þessu sviði og réðst í það
mikla verk að gera heildstæða skrá
yfir mosategundir á Íslandi, lýsa
þeim og útbreiðslu þeirra og gefa
þeim jafnframt íslensk nöfn.6 Sam-
kvæmt vefsetrinu Flóru Íslands
(floraislands.is) eru nú skráðar
606 tegundir mosa hér á landi.
Til samanburðar má geta að sam-
kvæmt sömu heimild eru skráðar á
Íslandi 489 tegundir háplantna (þar
af 452 tegundir blómplantna og 37
tegundir byrkninga), 755 tegundir
fléttna, 1660 þörungategundir og
2100 sveppategundir.7
Samkvæmt gamalli hefð tilheyra
mosar lágplöntum ásamt fléttum,
þörungum og sveppum (sveppir
teljast nú til eigin ríkis og hluti
þörunga dreifist á tvö önnur ríki).
Þróunarfræðilega standa mosar
milli grænþörunga og háplantna
(æðplantna)5. Flokkunarfræðilega
skiptast mosar í þrjár fylkingar,
baukmosa (Bryophyta), soppmosa
(Marchantiophyta) og hornmosa
(Anthocerotophyta). Baukmosar
eru lang-fjölskrúðugastir. Þeim er
Náttúrufræðingurinn 84 (3–4), bls. 99–112, 2014
84_3-4.indd 99 1601//15 12:49
Náttúrufræðingurinn
154
út fyrir landsteinana utan varptíma
og hafa merktir fuglar héðan fund-
ist í Færeyjum, við Bretlandseyjar
og allt suður til Frakklands. Þá hafa
fuglar endurheimst á Grænlandi
og í Norður-Noregi, og hvítmáfar
merktir á Svalbarða hafa fundist hér
við land.5 Einu sinni hefur hvítmáfur
merktur í Bretlandi fundist hér við
land (British Trust for Ornithology,
breska fuglamerkingastöðin, munnl.
upplýsingar).
Megintilgangur þessarar saman–
tektar er að skoða núverandi út-
breiðslu og fjölda hvítmáfa á Íslandi
og bera saman við tiltæk eldri gögn.
Greinin er rituð til minningar um
Agnar Ingólfsson prófessor við Há-
skóla Íslands. Árið 1967 varð hann
fyrstur Íslendinga til að hljóta dokt-
orsgráðu í fuglafræði en hann nam
við háskólann í Michigan í Banda-
ríkjunum. Doktorsritgerð hans fjallar
um fæðuvistfræði stórra máfa á
Íslandi.7 Því er við hæfi að taka nú
saman grein þar sem hvítmáfar eru
viðfangsefnið.
Aðferðir
Ritaðar heimildir voru skoðaðar
m.t.t. varpstaða hvítmáfs, mats á
stærð einstakra byggða, stærðar ís-
lenska stofnsins, breytinga á stofn-
inum og útbreiðslu. Heimildaleit
náði til handbóka og annarra ritaðra
samantekta um íslenska fugla.
Töluvert er til af óbirtum gögnum
(bréf, skýrslur, dagbækur o.fl.) um
ákveðna varpstaði. Nákvæmari
greiningu á breytingum einstakra
hvítmáfsvarpa og hugsanlegum
orsökum þeirra verða gerð skil á
öðrum vettvangi. Hér eru fyrst og
fremst skoðaðar niðurstöður um
breytingar á útbreiðslu og stofni.
Umfjöllun er skipt í fernt eftir
landsvæðum og því hvernig könn-
unum var háttað eða hvaðan helst
eru til eldri gögn. Svæðin eru Breiða-
fjörður, Vestfirðir, Faxaflóasvæðið
og aðrir landshlutar.
Þrátt fyrir að tölum hafi verið
varpað fram um stærð íslenska
stofnsins hefur tilfinnanlega vantað
kannanir af stærri landsvæðum. Til
að bæta úr því voru hvítmáfsbyggðir
við Breiðafjörð heimsóttar vorið
2005 (14.–16. maí, 2. og 14. júní).
Helsta varpsvæði hvítmáfa sem
þá var ókannað á Íslandi voru
norðan- og vestanverðir Vestfirðir.
Vorið 2007 (21.–22. maí) var siglt
með ströndinni frá Grænuhlíð við
Ísafjarðardjúp að Geirólfsnúpi á
Hornströndum. Þekktir varpstaðir
voru skoðaðir og önnur strandsvæði
skönnuð m.t.t. álitlegra varpstaða.
Sjólag var ekki sem ákjósanlegast
og athuganir ekki eins áreiðanlegar
vestan Hornbjargs og austan. Sum-
arið 2009 (27. maí) var svæðið frá
Óshlíð við Ísafjarðardjúp suður og
vestur að Blakki við Patreksfjörð
skoðað af sjó við einstaklega góð
skilyrði í fínu veðri og sléttum sjó.
2. mynd. Fullorðinn hvítmáfur í vetrarbúningi við Bakkatjörn á Seltjarnarnesi. – Adult
Glaucous Gull in winter plumage at lake Bakkatjörn, Seltjarnarnes (SW-Iceland). Ljósm./
Photo: Ómar Runólfsson, 16.10.2007.
3. mynd. Hvítmáfur á fyrsta ári, u.þ.b. fjögurra mánaða gamall. Myndin er tekin við Húsa-
víkurhöfn. – Immature Glaucous Gull, ca 4 months old, at Húsavík harbour (NE-Iceland).
Ljósm./Photo: Már Höskuldsson, 28.10.2011.
84_3-4.indd 154 1601//15 12:50
15
01
19
7
N
at
tu
ru
fr

4A
C
M
Y
K
56