Morgunblaðið - 23.07.2016, Síða 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. JÚLÍ 2016
SUMARÚTSALA
TALIA SÓFI 216 cm kr. 179.800 / ÚTSÖLUVERÐ kr. 143.840
SÓFAR / STAKIR STÓLAR / SKÁPAR / BORÐSTOFUBORÐ
BORÐSTOFUSTÓLAR / SKENKIR / PÚÐAR / SMÁVÖRUR
20 - 50% AFSLÁTTUR AF ÚTSÖLUVÖRUM / 10% AFSLÁTTUR AF ÖÐRUM VÖRUM
BÆJARLIND 14 - 16 KÓPAVOGUR SÍMI 553 7100 LINAN.IS
OPIÐ MÁNUDAGA TIL FÖSTUDAGA 11 - 18 LAUG. 11 - 16
Stelpan sem Hilmar kyssti… Hannes, hvað er þetta sem? Þeir fé-lagar Hannes og Hilmar sátu aftast í bekknum og fylgdust ekkialltaf með í málfræðitímum. Þeir kipptust dálítið við þegar éghafði skrifað þessa hálfu setningu á töfluna og benti með ann-
arri hendi á orðið sem en með hinni á Hannes. Þegar hann hafði áttað sig
á aðstæðum svaraði hann hátt og snjallt: – Hún skaut sig.
Þetta er eitt af mörgum atvikum frá kennsluferli mínum sem er
ógleymanlegt og vekur ævinlega bros. Og það er alltaf hollt að brosa.
Þessir tápmiklu félagar töldu sig almennt hafa annað við tíma sinn að
gera en að eltast við smásmyglislegar spurningar sem komu daglegu lífi
þeirra svo sem ekkert við. Og hvað var kennarinn að pæla með þessari
spurningu? Tilgangurinn var raunar sá að gera bekknum ljóst að orðið
sem gat vísað til einhvers í setningu, verið ýmist frumlag, andlag eða
hluti forsetningarliðar. Í
þessu tilviki var það andlag,
stýrðist af sögninni að kyssa
og átti við þessa ímynduðu
stelpu. Eða með öðrum orð-
um: Hilmar kyssti stelpuna.
Og hvað með það! Er ekki
nóg að tala sómasamlega ís-
lensku í stað þess að greina orðin niður í einhverjar öreindir sem hafa
engan tilgang í sjálfu sér. Ég er ekki á sama máli. Mér fannst og finnst
enn það dýpka skilning nemenda á tungunni að fara í saumana á orðum
og orðhlutum, þræða þau upp á band og sýna hvernig þau tengjast sam-
an, hvernig eitt kallar á annað og hvernig merking getur hæglega riðlast
þegar eitthvað vantar eða birtist á skökkum stað eins og í eftirfarandi
málsgrein: Tíkin skreið upp í rúm kerlingar sem var nýgotin.
Já, það er þetta sem. Samkvæmt gömlum kokkabókum mínum var
það kallað tilvísunarfornafn enda vísaði það til einhvers, til dæmis stelp-
unnar hans Hilmars eða tíkarinnar sem gaut. Gallinn við að flokka það
sem fornafn var sá að það beygðist ekki í kynjum, tölum og föllum eins
og önnur í þeim orðflokki, til dæmis persónufornöfn og spurnarfornöfn.
Fyrir vikið hefur ýmsum málfræðingum þótt ofrausn að skipa þeim í
sömu fylkingu en flokka það fremur með samtengingum. Það er raunar
ekki út í bláinn enda tengir það að öllu jöfnu aukasetningu við aðra og
stendur yfirleitt ekki í upphafi málsgreinar. Sem getur líka verið sam-
anburðartenging eða jafnvel tíðartenging þegar setja má orðið þegar í
staðinn fyrir það.
Ég veit dæmi þess að þeim, sem kenna erlend tungumál, til dæmis
þýsku og frönsku, þykir það ljóður á íslensku máli að hafa ekki til að
bera beygjanlegt tilvísunarfornafn, sem þeir gætu yfirfært við kennsl-
una. Mér þótti hins vegar mjög skemmtilegt að sýna nemendum með
ýmsum skringilegum dæmum hvernig sem, í hlutverki tilvísunarfor-
nafns, tengist ævinlega því sem það stendur hjá hvort sem það er stelpa
eða tík þótt maður þurfi stundum að fara nokkrar krókaleiðir að því.
Stelpa eða tík
Tungutak
Guðrún Egilson
Orðaleikur „Tíkin skreið upp í rúm kerlingar sem var nýgotin.“
Ljósmynd/CC: Annaelk
Hvalveiðar hafa lengi verið ágreiningsefni ámilli okkar Íslendinga og annarra þjóðaog jafnvel valdið pólitískum óþægindum ísamskiptum okkar við Bandaríkin. Nú
virðist hins vegar sem þær séu að mestu að fjara út
vegna þess að erfiðlega gengur að selja hvalaafurðir.
Að auki er ljóst að hvalaskoðun er sennilega að verða
ábatasamari atvinnugrein en hvaladráp enda eru
hvalir bæði stórkostlegar og gáfaðar skepnur. Um
skeið voru vísbendingar um að hvaladráp okkar gætu
hamlað sölu á íslenzkum framleiðsluvörum í öðrum
löndum. Hvalir vekja sterkar tilfinningar á báða
bóga.
Það er ekki fráleitt að ætla að það sama geti átt
við um ísbirni. Þeir eru nágrannar okkar og stöku
sinnum ber þá að garði.
Nú er talið að fjöldi ísbjarna í heiminum sé um 25
þúsund eða þar um bil. Þeir lifa á yfirráðasvæðum
Kanada, Bandaríkjanna (þ.e. Alaska), Grænlands,
Noregs (þ.e. Svalbarða) og Rússlands. Um 60%
þeirra eru talin búa á norðlægum slóðum í Kanada.
Það er svolítið mismunandi
eftir löndum, hvort ísbirnir eru
taldir í útrýmingarhættu. Í
Rússlandi eru þeir ýmist flokk-
aðir sem fágæt dýr eða í hættu.
Í Bandaríkjunum eru þeir taldir
dýrategund í hættu. Í Kanada
eru þeir taldir í hættu staddir á ákveðnum svæðum.
Sumir vísindamenn telja að áframhaldandi hlýnun
jarðar þýði að um 2/3 allra ísbjarna muni hverfa á
þessari öld.
Sú var tíðin að það var sport að elta uppi og drepa
ísbirni. Þau viðhorf eru ekki lengur ríkjandi. Á árinu
1973 gerðu ríkin, sem eiga hagsmuna að gæta vegna
ísbjarna og nefnd voru hér að framan, samkomulag
sín í milli um ísbirni, en meginmarkmið þess sam-
komulags er að vernda þá.
Á Svalbarða er bannað með lögum að leggja gildru
fyrir ísbirni, elta þá uppi eða leita að þeim. Raunar
segja þeir sem komið hafa til Svalbarða að þar sé lit-
ið á ísbirni sem eins konar betri borgara (þótt þeir
geti verið hættulegir) en mannfólkið almenna borg-
ara.
Í ríkjum ísbjarnanna er það talið metnaðarmál að
komast hjá því að drepa þá nálgist þeir fólk og fagn-
aðarefni takist það sum árin að komast alveg hjá því.
Þetta er umhugsunarefni fyrir okkur Íslendinga.
Stöku sinnum hafa ísbirnir komið hingað á seinni
árum. Það eru meiri líkur en minni að þeim heim-
sóknum fjölgi næstu árin. Ástæðan er sú, að þeir eiga
undir högg að sækja á heimaslóðum. Það verður stöð-
ugt erfiðara fyrir þá að lifa af. Eigum við að drepa þá
alla, eins og nú virðist talið sjálfsagt?
Það er alls ekki óhugsandi að næstu ár og áratugi
þróist sú skoðun og verði ríkjandi, að það sé villi-
mennska að drepa þessi dýr sem kunna að hrekjast
hingað í vaxandi mæli vegna þeirra áhrifa sem hlýn-
un jarðar hefur í hefðbundnum heimkynnum þeirra.
Og við vitum hvaða áhrif slíkar ríkjandi skoðanir á
heimsvísu geta haft á beina efnahagslega hagsmuni
okkar, svo að gripið sé til þeirra röksemda sem mest
áhrif hafa hér.
Síðustu daga hefur því verið haldið fram að það
hafi verið nauðsynlegt að drepa ísbjörn sem hingað
kom. Það er ekki rétt. Það hefði verið hægt að svæfa
dýrið. Réttara kann að vera að yfirvöld hér séu ekki
undir það búin að taka á móti ísbirni með þeim hætti
og koma honum til sinna heimkynna á ný. En það er
þá fyrst og fremst til marks um, að stjórnvöld hafi
ekki gert viðeigandi ráðstafanir til þess að vera undir
það búin.
Það eru engin rök að Grænlendingar hafi lítinn
áhuga haft á því að ísbirni yrði skilað til síns heima.
Við hverja var talað? Einhvern einn mann í græn-
lenzka stjórnkerfinu?
Það er ástæða fyrir íslenzk
stjórnvöld að taka þessi málefni al-
varlega og hætta að fara þá auð-
veldu leið að drepa dýrin. Það sýn-
ist blasa við að taka eigi upp alvöru
viðræður við Grænlendinga og
Norðmenn og jafnvel Kanadamenn um þessi málefni.
Þetta eru ríki sem aðild eiga að hinu alþjóðlega sam-
komulagi frá 1973. Þótt ísbirnir séu drepnir í þessum
löndum, ef ekki er annarra kosta völ, er ljóst að þetta
alþjóðlega samkomulag snýst um að allar aðrar leiðir
verði reyndar fyrst. Það er ekki gert hér.
Nú þegar má finna víða í okkar samfélagi andúð á
endurteknum ísbjarnardrápum hér. Það er líklegt að
sú andúð fari vaxandi, ekki sízt ef í ljós kemur að
þeim dýrum fjölgar sem hrekjast hingað. Með sama
hætti má búast við að ísbjarnardráp hér muni vekja
vaxandi athygli í öðrum löndum vegna þess að fólk er
að vakna til vitundar um að það er ekki sjálfsagt að
sú dýrategund, sem við erum, drepi og drepi aðrar
dýrategundir eins og henni sýnist. Eitt karlmenni
sem drap ljón fyrir nokkrum misserum þurfti að fara
huldu höfði um skeið vegna reiði fólks um allan heim.
Auðvitað má segja að það sé ákveðin hræsni í því
fólgin að við mennirnir ölum upp dýr til að drepa til
þess að lifa af en tölum svo um að sum þeirra þurfi
að vernda en ekki önnur. Það er réttmæt ásökun í
okkar garð. Sem svínahirði í Danmörku fyrir meira
en 60 árum varð mér ljóst að svínin vissu hvað var að
gerast, þegar þau voru send í sláturhús.
Fyrir utan náttúruna sjálfa er fátt sem setur sterk-
ari svip á norðurslóðir en ísbirnir. Og með sama
hætti og fólk kemur til Íslands til að skoða hvali sigl-
ir fólk um höfin norður af Íslandi í von um að sjá ís-
birni.
Alþingi kemur saman um miðjan ágúst. Vonandi
tekur einhver þingmaður að sér að tala máli þessara
tignarlegu dýra svo að stefnubreyting verði í þeirra
garð hjá íslenzkum stjórnvöldum.
Í ríki ísbjarnanna
Það er metnaðarmál
sumra þjóða að komast hjá
því að drepa ísbirni.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Fugl viskunnar tekur sig ekki áloft, fyrr en rökkva tekur,
skrifaði Hegel í Réttarspeki sinni
1821. Hann átti við, að okkur verður
sjaldnast ljóst sögulegt gildi og sam-
hengi viðburða, fyrr en nokkuð er
um liðið. Þegar öllu er á botninn
hvolft, þá er lífið þó umfram allt salt-
fiskur, en ekki draumaringl, mælti
Salka Valka í samnefndri skáldsögu
Laxness 1932. Hvort sem skáldið
var sammála þessari söguhetju sinni
eða ekki, hefur sjávarútvegur lengi
verið undirstöðuatvinnuvegur Ís-
lendinga. Hér staldra ég við fjögur
ártöl, 1876, 1976, 2006 og 2008.
Þótt fáir hafi veitt því athygli, er
eitt merkilegasta ár Íslandssög-
unnar eflaust 1876, því að það var
síðasta árið, þegar meira var flutt út
af landbúnaðarafurðum en fiski.
Eftir það breyttust Íslendingar í
fiskveiðiþjóð. Vistarbandið rofnaði,
kapítalismi kom til sögunnar með
öllum sínum sköpunarkrafti, fólk
flykktist á mölina.
Þótt tilviljun sé, var tímamótaár
réttri öld seinna, 1976, þegar síðustu
bresku togararnir sigldu út af Ís-
landsmiðum, en fyrsta skráða dæm-
ið um sókn enskra fiskiskipa hingað
er úr Nýja annál frá 1412. Fram að
útfærslu fiskveiðilögsögunnar lönd-
uðu erlend fiskiskip helmingi aflans
af Íslandsmiðum.
Ísland á nokkra granna, Noreg,
Bretland, Bandaríkin. En eini raun-
verulegi nágranninn er sjálfur sjór-
inn, Ægir konungur. Hann veitti
ekki aðeins björg í bú, heldur girti
líka af landið. Bjarni Benediktsson,
þá utanríkisráðherra, benti hins
vegar á það í frægri ræðu 1949, að
þessi gamla vernd, fjarlægðin, væri
úr sögunni vegna nýrrar tækni.
Breski flotinn og bandaríski flug-
herinn, síðar bandaríski flotinn,
komu því í stað Ægis konungs frá
því löngu fyrir 1940, þegar Bretar
hernámu Ísland, og allt til 2006, þeg-
ar Bandaríkjaher hvarf frá Íslandi
án þess að kveðja eða þakka fyrir
sig.
Nú er Ísland án verndar. En til-
veran leggur líkn með þraut. Eitt
ánægjulegasta árið í Ægis sögu kon-
ungs og Íslendinga er 2008. Það var
fyrsta árið, líklega frá öndverðu,
þegar ekki fórst neinn íslenskur sjó-
maður við vinnu sína.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Ægis saga konungs
og Íslendinga