Morgunblaðið - 08.10.2016, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. OKTÓBER 2016
KRINGLAN - SMÁRALIND
KRINGLAN - SMÁRALIND
VIÐ ERUM
AÐ STANDA OKKUR!
AFNÁM TOLLA
SKILAR SÉR TIL NEYTENDA
VERÐ ÁÐUR 17.995
VERÐ NÚ 14.995
Passaðu töskuna þína,hún er opin!“ varsagt fyrir stuttu viðkonu í hópferð í út-
löndum. „Það er allt í lagi,
bara að ég missi ekki þetta,“
sagði konan og benti á veskið
sem hún hafði vafið um úlnlið-
inn, með vegabréfinu og
bankakortinu. „Passaðu þig
að djinksa það ekki,“ sagði
förunauturinn. „Á ekki segja
‘djinksa því’?“ sagði sá þriðji.
Sú fjórða stóð hjá og vissi
ekki um hvað þau voru að
tala. Skömmu síðar var veskið
horfið og konan fór á næstu
lögreglustöð að tilkynna vasa-
þjófnað sem hún kallaði
kannski yfir sig með sínum
eigin áhrínisorðum – nefnd
jinx á ensku.
Trúin á kraft orðanna er
ekki bundin við forneskjuna
eða prentuð þjóðsagnasöfn
heldur var það almenn trú Ís-
lendinganna í hópnum að
konan hefði storkað örlög-
unum með því að orða hætt-
una; sum héldu að það hefði
hjálpað að segja „sjö, níu,
þrettán“ og banka í tré, til að
vinda ofan af galdrinum.
Hér er á ferð sama hug-
mynd um kynngi orðanna og
þekkt er úr sögum af ákvæðaskáldum sem sænski þjóðfræðingurinn Bo
Almqvist skrifaði merka grein um í Skírni 1961 og tengdi við írsk krafta-
skáld. Og sögurnar ná langt aftur því Egill Skallagrímsson knúði fram vilja
sinn með því að orða hann í vísu sem magnaðist upp við að vera rist með rún-
um. Þorleifur jarlsskáld var ekki síður öflugur í þessari iðju, eins og Þórarinn
Eldjárn skrifaði um í sögu sinni Hér liggur skáld – og Grímur Thomsen orti
um: „Enginn skyldi skáldin styggja, skæð er þeirra hefnd.“
Því fer fjarri að fornskáldin ein hafi verið ákvæða- og kraftaskáld. Hinn 10.
nóvember árið 1968 spurði Hallfreður Örn Eiríksson, þjóðsagnasafnari
Árnastofnunar, Jón Norðmann Jónasson í Mávahlíðinni í Reykjavík hvort
það hefðu verið fleiri kraftaskáld talin þarna í Skagafirði. Jón svaraði (sbr.
http://www.ismus.is/i/audio/id-1009250): „Ég man það nú ekki núna í augna-
blikinu, en eitt get ég nú sagt þér ef þú kærir þig um. Það er nú ekki beint úr
Skagafirði, og þó, það er í sambandi við Guðrúnu, dóttir séra Páls skálda í
Vestmannaeyjum. Páll skáldi þótti nú kraftaskáld, og það þótti nú ganga eft-
ir einu sinni. Honum lenti eitthvað saman við einhvern vertíðarmann þarna í
Vestmannaeyjum, og þessi vertíðarmaður, hann kvað einhverja vísu um Pál
þar sem hann spáir honum því að hann muni drukkna. Og Páll reiddist og
gerir vísu, þetta var á vertíðinni, og sú vísa er svona:
‘Fari það svo að fyrir lok,
fáirðu að rata í sandinn,
ætti að skerast ofan í kok,
úr þér tungufjandinn.’
En það fór nú svo að þessi maður, þegar hann var að fara í land, þá
drukknaði hann við Landeyjasand og þegar hann fannst, hafði marfló étið úr
honum tunguna. Og, ja, þetta gat nú vel allt hafa skeð án þess að vísan hefði
komið, en þetta hittist nú svona á. Nú, Guðrún dóttir hans sagði föður mínum
nú þessa sögu.“ Hvort Páll skáldi í Eyjum hefur ‘djinksað’ það eða því, er
ekki gott að segja.
Að ‘djinksa’ því eða það?
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Áhrínisorð Egill Skallagrímsson knúði fram
vilja sinn með því að orða hann í vísu sem
magnaðist upp við að vera rist með rúnum.
Smátt og smátt er að koma í ljós hver er rótin aðþeim vandamálum lýðræðisríkja á Vest-urlöndum, sem hafa verið að brjótast fram af sí-vaxandi þunga á seinni árum og þó alveg sér-
staklega frá því að fjármálakreppan skall á haustið 2008 –
og þar með hrunið hér á Íslandi.
Birtingarmynd þessara vandamál er almenn óáran í
stjórnmálum, sem hefur leitt til þess að hefðbundnir flokk-
ar hafa misst traust kjósenda en til hægri og vinstri – en
þó sérstaklega til hægri – hafa myndast nýir flokkar, sem
höfða til almennings, eins og m.a. má sjá á uppgangi Þjóð-
fylkingar Marine Le Pen í Frakklandi, sem svo eru
stimplaðir öfgaflokkar af þeim sem sitja eftir með sárt
ennið.
Við sjáum þessar afleiðingar, sem fyrst og fremst má
rekja til hrunsins hér, í því að miðjan í íslenzkum stjórn-
málum er í rúst, Sjálfstæðisflokkurinn hefur misst um
þriðjung af hefðbundnu fylgi sínu og nýir flokkar hafa
komið fram á sjónarsviðið svo sem
Píratar sem hafa náð miklu fylgi
og aðrir, sem enn eru að fóta sig.
Hver er rótin að þessum vanda?
Henni má lýsa með einu orði: Al-
þjóðavæðingin.
Hún birtist í hnotskurn í grunnþáttum Evrópusam-
bandsins, þ.e. frjálsum fjármagnsflutningum og frjálsri
för fólks landa í milli. Á heimsvísu magnast áhrif og afleið-
ingar frjálsra fjármagnsflutninga upp í stærðir, sem við
hér á Íslandi eigum erfitt með að skynja og skilja.
Hinn almenni borgari hefur kunnað vel að meta, bæði
frjálsa fjármagnsflutninga og frjálsa för fólks landa í milli
og þess vegna hugsað minna um önnur áhrif og afleiðingar
þessara þátta.
Í raun er það ekki hinn almenni borgari sem fyrst og
fremst hefur notið góðs af alþjóðavæðingunni. Það eru
aðrir aðilar.
Frjálst streymi fjármagns milli landa hefur gert alþjóð-
legum stórfyrirtækjum kleift að deila og drottna eins og
vikið var að hér á þessum vettvangi fyrir viku og frjáls för
fólks innan Evrópusambandsins og þar með á evrópska
efnahagssvæðinu hefur gjörbreytt vinnumarkaði þessara
landa á þann veg að samningsstaða verkalýðsfélaga hefur
stórversnað vegna mikils framboðs á vinnuafli og þau eru í
raun svipur hjá sjón frá því sem áður var.
Þeim mun undarlegra er að það skuli vera jafn-
aðarmenn og verkalýðsfélög sem eru helztu talsmenn
þessara grundvallarþátta í starfsemi Evrópusambandsins
vegna þess að með því hafa þau verið að grafa sína eigin
gröf.
Staðreynd er – þótt hún hafi lítið verið rædd hér á Ís-
landi eftir hrun – að það var aðild okkar Íslendinga að
Evrópska efnahagssvæðinu, sem gerði hinum einkavæddu
bönkum á Íslandi kleift að gera það sem þeir gerðu og
leiddi til efnahagshrunsins 2008.
Við sem störfuðum á ritstjórn Morgunblaðsins á þeim
tíma, studdum aðild Íslands að EES m.a. vegna þess að
við trúðum því að með þeirri aðild mætti takast að opna
hér upp á gátt atvinnu- og viðskiptalíf, sem áratugum sam-
an hafði verið reyrt í viðjar fámennis og fákeppni og
þröngra hagsmuna. Við áttuðum okkur ekki á og skildum
ekki þær neikvæðu afleiðingar þeirrar aðildar, sem síðar
komu í ljós.
Meginþráður í málflutningi Donalds Trumps í kapp-
ræðum hans og Hillary Clinton fyrir skömmu voru árásir
hans á Mexíkana fyrir að hafa „stolið“ störfum frá Banda-
ríkjamönnum með því að bjóða bandarískum stórfyr-
irtækjum upp á ódýrara vinnuafl sunnan landamæranna.
Og raunar flaut Kína með í þeim ræðuhöldum.
Í Evrópu hafa verið miklar áhyggjur af því að ódýrara
vinnuafl í Kína þýddi að störf flytt-
ust frá Evrópu til Kína af þeim
sökum og þess vegna væri atvinnu-
leysi svo mikið í Evrópu sem raun
ber vitni.
Í ræðu í Iðnó fyrir viku á vegum Bókmenntafélags jafn-
aðarmanna, sagði Jón Baldvin Hannibalsson, fyrrum ut-
anríkisráðherra og formaður Alþýðuflokksins í 12 ár, að
Evrópusambandið væri í „gíslingu nýfrjálshyggjunnar“.
Meðal áheyrenda voru forystumenn Samfylkingarinnar,
sem vilja að Íslendingar gangi inn í þann hóp gísla!
Jafnaðarmenn á Íslandi eru að sjálfsögðu andvígir vax-
andi ójöfnuði en í ræðu í Vilníus, snemma í september, á
ráðstefnu sem haldin var til að minnast 25 ára afmælis
endurreists sjálfstæðis Eystrasaltsríkja, vitnaði Jón Bald-
vin til orða Joseph Stieglitz, Nóbelsverðlaunahafa í hag-
fræði, sem segir að fjármálageirinn, sé ein helzta upp-
spretta vaxandi ójafnaðar í Evrópu og víða um heim og að
evran hafi skipt Evrópu i tvennt, lánardrottna og skuldu-
nauta.
Þegar allt þetta er skoðað er eftirfarandi ljóst:
Frjálsir fjármagnsflutningar landa í milli hafa tvímæla-
laust komið sér vel fyrir alþjóðleg stórfyrirtæki, fjár-
málastofnanir og fjármagnseigendur. Þeir eru helzta
skýringin á þeim gífurlega ójöfnuði, sem nú er helzta um-
ræðuefni fólks beggja vegna Atlantshafs af skiljanlegum
ástæðum.
Það hefur ekki verið sýnt fram á að þeir hafi haft önnur
jákvæð áhrif fyrir almenna borgara en þægindi í sambandi
við ferðir til annarra landa.
Frjáls för fólks landa í milli innan ESB er sennilega
helzta skýringin á vaxandi árekstrum á milli innflytjenda
og þeirra sem fyrir eru á hverjum stað og líklega ein aðal-
ástæðan fyrir Brexit.
Allt er þetta og fleira til skýringin á ræðu sem Theresa
May, forsætisráðherra Bretlands og leiðtogi Íhaldsflokks-
ins, flutti á ársþingi flokksins fyrir nokkrum dögum og að-
stoðarritstjóri Daily Telegraph túlkar á þann veg að
Íhaldsflokkurinn hafi sagt skilið við hugmyndafræði Ron-
alds Reagans og Margrétar Thatcher.
Frjáls för fólks hefur gjör-
breytt vinnumarkaðnum.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Alþjóðleg stórfyrirtæki
deila og drottna
Um mörg mál má rífast til eilífð-arnóns, af því að engin mæl-
anleg niðurstaða er fáanleg úr þeim.
Hvort átti til dæmis að tengja Ísland
umheiminum 1904 með sæsíma eða
loftskeytum? Þó eiga sum mál sér
lyktir, mælanlega niðurstöðu. Eitt
þeirra er deilan sumarið 2009 um
Icesave-samninga Svavars Gests-
sonar. Von bráðar kom í ljós, að
Bretar og Hollendingar voru reiðu-
búnir að veita miklu betri kjör en
Svavari tókst að útvega. Síðan kom
líka í ljós, að óþarfi var að semja, því
að íslenska ríkið var ekki skuldbund-
ið að alþjóðalögum til að greiða
Bretum og Hollendingum neitt
vegna málsins.
Annað deilumál á sér lyktir. Árið
1984 birti Svanur Kristjánsson rit-
gerð í Sögu, „Kommúnistahreyf-
ingin á Íslandi: Þjóðlegir verkalýðs-
sinnar eða handbendi Stalíns?“
Svanur kvað ágreining um þetta
standa milli Ingibjargar Sólrúnar
Gísladóttur (sem hafði skrifað próf-
ritgerð í sagnfræði um myndun
kommúnistahreyfingarinnar) og
Þórs Whiteheads sagnfræðiprófess-
ors. Svanur skrifaði, að skoðun Þórs
— að íslenskir kommúnistar hefðu
verið handbendi Stalíns — væri
„mikil einföldun, nánast hálfsann-
leikur“.
Svanur taldi eitthvað til í báðum
skoðunum. En skjölin, sem fundust í
Rússlandi, eftir að Ráðstjórnarríkin
liðuðust í sundur sjö árum síðar,
tóku af öll tvímæli um það, að ís-
lenskir kommúnistar voru frá upp-
hafi handbendi Stalíns. Þeir fengu
ótal ráð og ærið fé frá Kremlverjum
og fóru aldrei út af línunni að austan.
Þeir sendu að minnsta kosti 23 Ís-
lendinga í byltingarþjálfun í leyni-
skólum í Moskvu. Þegar Stalín skip-
aði þeim að vinna á móti
jafnaðarmönnum, gerðu þeir það.
Þegar Stalín skipaði þeim að vinna
með jafnaðarmönnum, gerðu þeir
það. Og það, sem meira var: Arftaki
kommúnistaflokksins, Sósíal-
istaflokkurinn, þáði alla sína tíð
verulegt fé ekki síður en ráð frá
Moskvu.
Rússnesku skjölin sýndu náin
tengsl milli íslenskra kommúnista og
Kremlverja allt frá 1920, þegar
fyrstu Íslendingarnir sóttu komm-
únistaþing í Moskvu, og fram að
endalokum Sósíalistaflokksins 1968.
Skoðun Þórs reyndist rétt, þótt fyrir
1991 hefði hann aðeins getað stuðst
við ófullkomnar heimildir, meðal
annars munnlegar. Skoðun Svans
reyndist hins vegar hálfsannleikur.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Handbendi Stalíns