Morgunblaðið - 22.11.2016, Blaðsíða 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. NÓVEMBER 2016
Tjarnarbolti Knáir knattspyrnumenn nýttu sér ísinn á Tjörninni í Reykjavík til að spila fótbolta. Það var ekki að sjá að þeir ættu bágt með að fóta sig á hálum ísnum og leikgleðin var allsráðandi.
Ómar
NEW YORK |
„Það sem við elskum
mun gjöreyða okkur,“
spáði Aldous Huxley
árið 1932. Í Veröld ný
og góð lýsti hann
mannkyni sem hafði
árið 2540 eytt sjálfu
sér með fáfræði,
ásókn í stöðuga
skemmtun, yfirráðum
tækninnar og of mikl-
um veraldlegum gæðum. Með
kjöri Donalds Trump til forseta
virðast Bandaríkin vera að upp-
fylla spádóm Huxleys meira en
500 árum á undan áætlun.
Í bandarískri menningu hefur
löngum verið lítið rými fyrir
menningarvita, heldur hefur ein-
hvers konar afslöppuð og alþýðleg
jafnréttishyggja verið talin for-
senda óheftrar sköpunar og hins
taumlausa kapítalisma sem hún
styður. Það eina sem nokkur þarf
til að komast áfram í lífinu er hug-
rekki og þol.
Einu sinni var það jákvætt hug-
arfar fyrir lönd eins og Sovétríkin,
sem voru nær framtíðarsýn skáld-
sögu George Orwell, 1984. Í landi
þar sem stjórnun yfirvalda hafði
þvingað alla menningarsköpun til
að halda sig neðanjarðar var al-
þýðuhugsunin og ímyndunaraflið
sem virtist raungerast í Banda-
ríkjunum eins og draumur.
En í heimi eins og heimi Or-
wells byggist að lokum upp póli-
tískur þrýstingur og andspyrnu-
hreyfing sópar kerfinu burt, eins
og gerðist í Sovétríkjunum árið
1991. Þegar fólk hefur nóg af
hugsunarlausu skemmtiefni og
veraldlegum hlutum missir það
hins vegar allan vilja til and-
spyrnu. Að lokum er það svo laust
við þekkingu og færni
að það gæti ekki
hafnað því lífi jafnvel
þótt það vildi.
Með öðrum orðum
gæti sá heimur sem
íbúar Sovétríkjanna
óskuðu sér verið ann-
ars konar fangelsi –
kannski ekki eins
óþægilegur, en erf-
iðari að komast frá.
Þetta blasir nú við í
Bandaríkjunum.
Menningargeiri
Bandaríkjanna hefur löngum léð
stjórnmálum landsins blæ Holly-
wood-súrrealisma. Stjórnmála-
menn eru sögupersónur, frá
óspilltum og saklausum Jimmy
Stewart í „Mr. Smith Goes to
Washington“ (1939) til auðjöfurs-
ins í líkingu við Trump sem Orson
Welles birti okkur í „Citizen
Kane“ (1941) og hins einlæga
krossfara Roberts Redford í „The
Candidate“ (1972), svo ekki sé
minnst á fjölmarga kúreka og
landnema sem John Wayne túlk-
aði.
Með kjöri hins unga og sólbrúna
John F. Kennedy árið 1960 færð-
ist fagurfræði Hollywood inn í
Hvíta húsið í fyrsta sinn. Ásjónu
Kennedys var varpað í bandarísk
heimili, ásamt hinum betur þekkta
Richard Nixon, sem bjó hins veg-
ar yfir mun minni persónutöfrum.
Kennedy, sem var meiri glaum-
gosi en kúreki, fangaði hjörtu
Bandaríkjamanna. En hann var
enginn fánaberi menningarleysis;
þvert á móti lýsti hann því yfir ár-
ið 1963 að „… fáfræði og
ólæsi … skaða samfélagið fé-
lagslega og efnahagslega“.
Næsti skjávænlegi forseti
Bandaríkjanna var Ronald Reag-
an, sem var í raun leikari og hafði
í raun leikið kúreka. En þegar
kom að gagnsæi og þekkingu var
hann á öndverðum meiði við JFK.
Reagan mælti fyrir framboðs-
hagfræði við hvíta verkalýðinn og
sannfærði milljónir um að „minna
af stjórnvöldum“, sem þýddi
niðurskurð í alríkisútgjöldum, þar
á meðal í menntun, myndi leiða til
„morguns í Bandaríkjunum“.
Með þrautþjálfaðri hressilegri
framkomu sinni komst Reagan vel
frá forsetahlutverkinu, en með
sterkum Hollywood-blæ. Áætlun
hans um geimvarnir gegn kjarn-
orkuvopnum, sem átti að binda
enda á ógnarjafnvægi kalda stríðs-
ins, var meira að segja almennt
kölluð „Stjörnustríð“. Langvinn
staða Reagans sem táknmynd inn-
an Repúblikanaflokksins byggist
að miklu leyti á því hvernig hann
gat beitt kaldlyndi kúrekans með
persónutöfrum kvikmyndastjörnu,
en heppni kom einnig við sögu.
Sigurinn í kalda stríðinu byggðist
ekki síst á framlagi Mikaíls Gor-
batsjov, sem flýtti fyrir falli
Sovétríkjanna með því að leita
endurbóta innan þeirra.
Í kjölfar þess sigurs tvíefldust
Bandaríkin í þeirri trú að hug-
rekki hefði betur en þekking.
James Carville, sem var ráðgjafi í
kosningaherferð Bills Clinton
(sem naut sjálfur Suðurríkja-
útgáfu af persónutöfrum
Kennedys), fann upp slagorðið
„Þetta snýst um efnahagsmál, aul-
inn þinn“ („It’s the economy,
stupid“) – sem sló svo rækilega í
gegn að það heyrist oft enn í dag.
En samt er það einmitt bandarísk-
ur efnahagur sem hefur gert svo
marga að aulum.
Árið 2000 voru Bandaríkjamenn
tilbúnir fyrir George W. Bush,
sem var erfingi krúnunnar og al-
þýðumaður í senn. Bush yngri
tvinnaði saman hástéttaruppruna
föður síns á austurströndinni og
persónu blátt áfram Texasbúa,
sem gerði hann að fullkominni
blöndu af Stewart og Wayne. En
Bush yngri var engin kvikmynda-
stjarna, heldur leikari í auglýsingu
fyrir stríð.
Á okkar tímum er skemmtana-
geirinn kominn á nýtt stig – og
einnig stjórnmál. Það sem birtist
æ fleirum, sérstaklega í Banda-
ríkjunum, frá raunveruleikasjón-
varpi til sumarsmella í bíó og sam-
félagsmiðla, er hrárra,
hraðvirkara og vægðarlausara en
nokkru sinni fyrr. Þrá fólks eftir
dýpri þekkingu og umræðum virð-
ist nánast alveg hafa vikið fyrir
mun sterkari þrá eftir mímum (e.
meme), lækum (e. like) og fylgj-
endum.
Og þá birtist Trump. Með óláta-
kenndum fjöldafundum sínum og
„stefnutillögum“ sem settar eru
fram kl. 2.30 um nótt í 140 slögum
veit þessi fyrrverandi stjarna
raunveruleikasjónvarpsins ná-
kvæmlega hvernig á að fá á sitt
band reiðan mannfjölda sem á erf-
itt með að tjá gremju sína. Trump
sjálfur – sem sagt var að hygðist
setja á fót „Trump TV“ eftir kosn-
ingarnar (sem hann gerði væntan-
lega ráð fyrir að tapa) – hefur
þakkað samfélagsmiðlum sigur
sinn.
Sumir kjósendur Trumps segja
að „almenn skynsemi“ hafi knúið
þá áfram og þeim hafi hugnast
skilaboð hans um „hagsæld og
lækkun skulda“ ásamt „sterkum
her og endurbótum í innflytjenda-
málum“. En við nánari skoðun
sést að ekkert innihald var í þess-
um skilaboðum; þau voru jafnvel á
mörkum hins skiljanlega og heild-
stæða.
Það sem fylgjendur Trumps
kusu í raun og veru var grimmi
yfirmaðurinn í sjónvarpsþáttunum
„The Apprentice“, ákveðni vald-
boðsmaðurinn sem rekur hvern
sem er – jafnvel úr landi – án þess
að hugsa sig um tvisvar. Þeir kusu
náungann sem þeir héldu að
myndi fylgja yfirlætislegum ein-
kennisorðum John Wayne: „Ef
ekki er allt svart og hvítt segi ég:
„Af hverju í fjandanum ekki?““ Og
margir kusu afturhvarf til tíma
þegar hvítir menn voru kúrekar
og drottnuðu yfir öðrum.
Með kosningu Trumps, sem hef-
ur skipað mann sem trúir á yfir-
burði hvítra sem helsta ráðgjafa
sinn, gætu Bandaríkin færst yfir í
heimssýn Orwells. Það hefði
skelfilegar afleiðingar en ljósið í
myrkrinu væri að með tímanum
myndaðist andspyrnuhreyfing sem
myndi tortíma kerfinu. En jafnvel
ef Trump fer ekki alla leiðina í ný-
fasisma gæti hann skapað Banda-
ríki sem sinna færra og færra
fólki, á sama tíma og kjósendur,
sem eru uppteknir við að deila
kisumyndum og fölsuðum fréttum
á samfélagsmiðlum, missa smám
saman getuna til að greina á milli
raunveruleika lífsins og skugga
þess í sýndarheimi.
Eftir Ninu L.
Khrushchevu » Það sem fylgjendur
Trumps kusu í raun
og veru var grimmi yfir-
maðurinn í sjónvarps-
þáttunum „The Ap-
prentice“, ákveðni
valdboðsmaðurinn sem
rekur hvern sem er
Nina L. Khrushcheva
Höfundur er prófessor í alþjóða-
málum og einn af forsetum fræða-
sviðs The New School og ráðamaður
hjá World Policy Institute. ©Project
Syndicate, 2016. www.project-
syndicate.org
Veröld ný og góð Donalds Trump