Dagblaðið Vísir - DV - 06.11.2015, Blaðsíða 23

Helgarblað 6.–9. nóvember 2015 Umræða 23
Krakkabækur og hæpin hugmyndafræði skáldverka
viðhorf, merkilegt nokk; strákar
eru harðir og úrræðagóðir en stelp-
ur oft heldur hjálparvana (nema
Georgína í Fimmbókunum sem var
stór skrýtin stelpa, vildi vera klippt
eins og strákur og kallast Georg)
– Enid var líka mikill heimsveldis-
sinni; væri órói í nýlendum Breta-
veldis voru það yfirleitt stigamenn
og uppreisnarlýður að óhlýðnast
löglegum yfirvöldum, hans eða
hennar hátignar. En verst voru þó
líklega rasísku viðhorfin; arabar
og dökkir menn yfirlitum voru oft-
ast stórvarasamir, og svartir enn
frekar: Í Ævintýraeyjunni sem ég
gat um áðan er á einum stað sagt að
á Sæhömrum búi „maður, kona og
svartur þjónn.“ (Og svarti þjónninn
Jói reyndist auðvitað hið versta fól.)
Ég er ekki að halda því fram að
við eigum ekki að gæta að því hvað
borið er á borð fyrir börnin, en
þegar kemur að eldri bókmenntum
þarf að fara varlega í fordómum. Ég
man að hér á árunum þegar ég var
viðloðandi háskóla var hugmynda-
fræðigagnrýni á bækur mjög í há-
vegum; „ideologikritik“ og barst
hingað ekki síst úr Skandinavíu.
Mig rámar í háskólaverkefni sem
ég heyrði presenterað, þar sem
skoðuð hafði verið hugmynda-
fræði tveggja barnabóka; önnur
var dönsk og nýleg og algerlega
til fyrirmyndar fyrir uppbyggilegt
innihald, en hin var einmitt ein af
Ævintýrabókum Enid Blyton, og
var heldur en ekki léttvæg fund-
in. Bakþankarnir sem leituðu á
mann voru hinsvegar einmitt
um það að nefndar bækur frú
Enid voru um flest frábærlega
dregnar – enda þýddar og dáðar
um allan heim – á meðan sú
danska var fyrir leiðinda sakir
ekki fyrir nema þolinmóðasta
fólk að harka af sér, og var hún
þó ekki löng.
„Illr og svartr“
En sé það semsé áleitin spurn-
ing hvernig eigi að umgangast
barnabækur sem enduróma
viðhorf sem nú þykja úrelt, þá má
spyrja sig hvort við viljum þá fara
að ritskoða aðrar bókmenntir á
sömu forsendum? Og hætt er við að
margir rækju upp ramakvein. Fyrri
tíðar bækur eru auðvitað margar
skrifaðar af mönnum sem sáu ekk-
ert athugavert við fullkomna stétta-
skiptingu, aðhylltust menntað ein-
veldi konunga, að konur væru
körlum undirgefnar og þar fram
eftir götunum – bækur sem við eigi
að síður teljum til helstu menn-
ingarverðmæta. Fornbókmenntir
okkar sjálfra eru líka hæpnar um
margt, t.d. í manndómsskilningi og
um hefndarskyldu, svo eitthvað sé
nefnt. Þar eru hetjur gjarnar ljós-
hærðar og bjartar yfirlitum, en ill-
menni dökk á brún og brá; „illr og
svartr“ stendur á einum stað. Jafn-
vel má þar finna kala í garð sumra
þjóða: sé maður kynntur í okkar
fornum bókum og þyki ekki duga
að segja hann bláan yfirlitum,
svartan og þrútinn, þá er spilað út
spaðaásnum og bætt við að hann
sé sænskur. Og þá er eins gott að
fara að gá að sér.
Sum af dáðustu skáldum
liðinnar aldar aðhylltust vægast
sagt hæpin sjónarmið. Ezra Pound
og Knut Hamsun voru hallir undir
nasisma, þótt þannig viðhorfa sjái
ekki endilega stað í bókum þeirra.
Og sumir af stórmeisturum ís-
lenskra bókmennta voru, a.m.k. á
tímabili, yfirlýstir stalínistar – aðrir
frægir voru stuðningsmenn Þýska-
lands á nasistatímanum. Ýmis
stórskáld heimsins á nýliðinni tíð
skrifuðu verk sem ekki stæðust
skoðun á okkar tímum; var það
ekki Rudyard Kipling sem orti um
Byrði hvíta mannsins, „The white
man's burden“ og var þá að tala
um þá ánauð hvíta kynstofnsins
að þurfa að burðast með nýlend-
urnar og allt það frumstæða fólk
sem þar bjó? Svo má nefna einn af
helstu jöfrum enskra bókmennta,
hin pólskfædda Joseph Conrad,
sem meðal annars er þekktur fyrir
hina frábæru nóvellu „The Heart
of Darkness“ (ísl: „Innstu myrk-
ur“) sem segir frá háskaför á báti
upp eftir fljóti í Afríku, og Franc-
is Ford Coppola átti eftir að nota
sem grunn í Víetnamkvikmynd
sína „ Apocalypse Now“. Conrad gaf
út skáldsögu árið 1897 sem heitir
„The nigger of the Narcissus“
og ég hef heyrt að í einhverj-
um löndum sé hún ekki leng-
ur gefin út undir þeim titli.
Bók þessi var eitt sinn þýdd og
gefin út á Íslandi undir heitinu
„Blámaður um borð“ – þýð-
andinn var barnabókahöfund-
urinn Böðvar frá Hnífsdal.
En aftur að bróður mínum
í æsku
En ég nefndi hér í byrjun þessa
pistils að Óli Alexander úr
bókaflokki hinnar norsku Anne
Cath Vestly hefði orðið mér eins
og bróðir. Nokkrum árum eftir
að bækurnar komu út í heima-
landinu birtust þær á íslensku,
ein á ári í fimm ár. Í þeirri fyrstu
var Óli á sjötta árinu eins og ég
var þegar hún var gefin út hér, og
þá bók las móðir mín fyrir mig.
Þegar sú næsta kom las ég hana
sjálfur, Ísaksskólagenginn mað-
urinn, og þannig koll af kolli; við
Óli vorum að vaxa upp saman og
lentum í ýmsu svipuðu, eignuðu-
mst litla systur, flugum út á land
með ömmu og afa; þegar sú síðasta
kom vorum við báðir að flytja af
æskuslóðum í nýbyggða blokk í út-
hverfi. Bækurnar las ég aftur og aft-
ur. Höfundurinn, Anne Cath, skrif-
aði líka aðra seríu af bókum, um
átta systkini sem bjuggu með for-
eldrum sínum úti í skógi, og Leikfé-
lag Kópavogs setti leikgerð upp úr
þeim á svið. Var mér gert að fara á
þá leiksýningu með stóru systrum
mínum, þótt þær væru efins um
að drengrolan bróðir þeirra hefði
þroska til að fara á slíka menn-
ingarsamkomu. Eins og oft er hjá
höfundum þá tengjast þeirra verk,
á þann hátt að aðalpersóna í einum
bókaflokki birtist sem aukapersóna
í öðrum, og þannig var hér; Óli Al-
exander var frændi krakkanna átta
í skóginum.
„Óli!“
Ég var ekki að hugsa um það, þar
sem ég sat milli systra minna og lét
mér vel líka þessa sýningu í Kópa-
vogsbíói, fyrr en barið er að dyrum
á leiksviðinu, eitthvert af börnun-
um átta fer og opnar og í gættinni
stendur þekkilegur drengur. „Óli
Alexander frændi er kominn!“
hrópa börnin átta glöð í bragði.
Þarna var hann, minn bróðir og
sálufélagi! Hann ætlaði að hafa
hratt á hæli, flutti bara einhver tíð-
indi og var að kveðja, en ég gat ekki
látið það viðgangast, ég varð að fá
að hitta hann lengur úr því hann
var þarna, svo að ég stóð upp af
leikhúsbekknum og kallaði: „Óli!“
Systur mínar drógu mig niður í
sætið rjóðar af skömm, og hafði nú
sannast það sem þær áður grunaði,
að drengstaulinn væri ekki tæk-
ur á svona háfleyga staði. Seinna
var ég beðinn um að skrifa um
„Minnisstæðustu leikhúsupplif-
un mína“ fyrir lítið leikhúsblað, og
sagði að sjálfsögðu frá þessu. Hitti
ekki löngu síðar í Útvarpshúsinu í
Efstaleiti gamlan kunningja, Leif
Hauksson, sem þakkaði mér fyrir
að hafa látið þessa leiksigurs síns
að góðu getið; það reyndist semsé
hafa verið hann sem lék Óla Alex-
ander þarna á sínum tíma, er við
hittumst, en þó allt of stutt, í Kópa-
vogsbíói. n„Mín reynsla er
eiginlega frekar
sú að börnum þyki
spennandi og jafnvel
dularfullt að heyra orð
og setningar sem þau
skilja ekki til fulls.
„Og sumir af stór­
meisturum ís­
lenskra bókmennta voru,
a.m.k. á tímabili, yfirlýstir
stalínistar – aðrir frægir
voru stuðningsmenn
Þýskalands á nasista­
tímanum.
Óli Alexander „Bróðir og sálufélagi.“
Anne Cath Vestly, höfundur
bókanna um Óla Alexander
„Við Óli vorum að vaxa upp saman og
lentum í ýmsu svipuðu.“ Mynd OslO MusEuM
Er skipulagið í lagi...?
Lausnir fyrir heimili og fyrirtæki
Brettarekkar
Gey
mslu
- og
dekk
jahi
llur
Mikil burðargeta
Einfalt í uppsetningu
KÍKTU VIÐ Á WWW.ISOLD.IS OPIÐ 08:00 - 17:00
Nethyl 3-3a - 110 Reykjavík
Sími 53 53 600 - Fax 567 3609