Fréttatíminn - 27.08.2016, Blaðsíða 8

8 | FRÉTTATÍMINN | Laugardagur 27. ágúst 2016
Félagslegi hluti íslenska hús-
næðiskerfisins var sögulega
veikari en í nágrannalönd-
um okkar og varð í ofanálag
fyrir meiri áföllum á ný-
frjálshyggjuárunum. Kerfið
okkar sker sig því úr húsnæð-
iskerfum okkar heimshluta
og minnir um margt meira
á ástandið í Austur-Evrópu
þar sem óheftum markaðn-
um var ætlað að taka við af
Sovétinu.
Gunnar Smári Egilsson
gunnarsmari@frettariminn.is
Einkenni íslenska húsnæðiskerfisins
er óvenjuhátt hlutfall séreignar. Það
má aðeins finna viðlíka hlutfall í Nor-
egi í okkar heimshluta. Annars þarf
að leita að samjöfnuði til landanna í
Austur-Evrópu og við Miðjarðarhaf-
ið. Meginreglan í okkar heimshluta,
mestu velferðarlöndunum á Norð-
urlöndunum og norðan og vestan
á meginlandi Evrópu, er að um og
undir 70 prósent fjölskyldna býr í
séreign. Noregur dregur hlutfallið
upp á Norðurlöndum, í um 72 pró-
sent, en meðaltal landa í Vestur og
Norður-Evrópu er nálægt 63 pró-
sentum.
Séreign á Íslandi fór hins vegar yfir
86 prósent á hábólunni fyrir Hrun en
féll síðan niður og er nú í námunda
við 78 prósent. Séreignarhlutfall-
ið við Miðjarðarhafið, þar sem vel-
ferðarkerfin eru veikari, er um 76
prósent, og hlutfallið í föllnu Sov-
étríkjunum er um 84 prósent. Hús-
næðisstefnan á Íslandi á því meira
skylt við stefnuna í þessum heims-
hlutum en okkar eigin. Eina undan-
tekningin er Noregur, en í Frétta-
tímanum í dag er fjallað nokkuð um
mismun á lífskjörum almennings á
Íslandi og í Noregi.
Klofin hreyfing
Rætur húsnæðisstefnu stjórnvalda
í okkar heimshluta má rekja langt
aftur, sumstaðar til upphafsára iðn-
byltingarinnar en víðast til verka-
lýðsbaráttu í upphafi síðustu aldar. Í
flestum löndum hefur verið byggður
uppi mikill fjöldi íbúða sem eru að
stóru leyti utan hins opna húsnæð-
ismarkaðar og sem eru varðar fyrir
verðsveiflum og hættu á gjaldþrot-
um. Þótt meginhugsunin sé víðast sú
sama er formið misjafnt, sums staðar
eru þessar íbúðir í eigu sveitarfélaga,
annars staðar í eigu verkalýðsfélaga
eða húsaleigufyrirtækja sem eru að
hluta til í þeirra eigu, í Hollandi eru
þessar íbúðir í eigu félagasamtaka og
svona má telja áfram.
Og eins og rætur þessara kerfa
eru líkar, þær liggja í samtaka-
mætti alþýðufólks sem krafðist ör-
uggs húsnæðis fyrir alla óháð tekj-
um eða eignastöðu, þá gengu flest
þessi kerfi í gegnum hrörnunar-
skeið á tímum nýfrjálshyggjunnar.
Margrét Thatcher bauð leigjendum
að kaupa bæjaríbúðirnar, „council
house“, undir slagorðinu „the right
to buy“, rétturinn til að kaupa. Á
Íslandi lagði ríkisstjórn Framsókn-
ar- og Sjálfstæðisflokksins niður
séreignararm félagslega kerfisins,
verkamannabústaðina, með því að
heimila íbúðareigendum að selja
íbúðir á frjálsum markaði og út úr
kerfinu. Kalla hefði mátt það átak
„the right to sell“, réttinn til að selja.
En þótt ríkisstjórnir flestra landa
hafi með einhverjum hætti reynt að
færa hluta félagslega kerfisins yfir
á opinn markað á nýfrjálshyggju-
árunum, í þeirri trú að markaður-
inn myndi ætíð galdra fram betri
lausnir, þá eru félagslegu kerfin í
okkar heimshluta miklu öflugri en
á Íslandi. Stjórn Íhaldsflokksins í
Danmörku reyndi að færa íbúðir úr
húsaleigufélögunum yfir á markað-
inn en tókst ekki þar sem félögin eru
ekki opinber heldur sjálfstæð félög.
Þau gátu því varið rétt sinn og kerfið.
Vernd gegn markaðssveiflum
Í þeim löndum þar sem stór hluti fjöl-
skyldna býr í leiguhúsnæði eru íbúar
varðir fyrir verðsveiflum, svo að há
leiga á uppgangstíma svipti fólk ekki
húsnæði. Meginstef húsnæðisstefn-
unnar snýr að því að verja fólk fyr-
ir markaðnum. Það sama á við þar
sem félagslegar eignaríbúðir eru
margar. Þar er verð eignanna mið-
að við byggingarkostnað fremur en
markaðsvirði, bæði þegar fólk kaup-
ir og selur.
Ástæða þessa er slæm reynsla
þjóðanna af að láta markaðinn
stjórna húsnæðismarkaðnum. Það
kemur ekki að sök gagnvart hinum
tekjuhærri. Þeir geta safnað í sjóð
til að standa af sér mögur ár, hafa
nægar tekjur fyrir svo að tímabund-
inn samdráttur hefur ekki áhrif á
afborganir og eiga nægt eigið fé svo
þeir verða ekki gjaldþrota þótt verð
fasteigna lækki nokkuð. Ástæða
þess að þjóðir í okkar heimshluta
hafa byggt upp húsnæðiskerfi sem
ver fólk fyrir markaðssveiflum er
að hinir tekjulágu og fólk með lægri
millitekjur hefur ekki fjárhagslegt
bolmagn til að komast yfir sveiflurn-
ar á markaðnum.
Þess vegna hafa þjóðirnar byggt
upp félagslegt húsnæðiskerfi utan
hins villta markaðar svo að megin-
þorri fólks geti búið við öryggi í hús-
næðismálum. Húsnæðiskerfið er
veigamikill hluti þess sem kallað er
velferðarkerfi.
Óraunsæ gróðavon
Auk ólíkra sögu verkalýðsbaráttu
setti tímabil neikvæðra vaxta á átt-
unda áratugnum skekkti mjög hug-
myndir landsmanna um húsnæð-
iskaup. Á þessum áratug er talið að
um 500 milljarðar króna á núvirði
hafa flust frá sparifjáreigendum, en
þó einkum lífeyrissjóðunum, til hús-
byggjanda vegna lágra nafnvaxta í
mikilli verðbólgu. Fólk hagnaðist
verulega á húsnæðiskaupum.
Um svipað leyti hefst tímabil í
Bandaríkjunum sem stóð frá um
1970 fram að hruninu 2008 sem ein-
kenndist af stöðnun launatekna en
viðvarandi eignabólu vegna aukins
aðgengis að lánsfé sem skilaði milli-
stéttinni svigrúmi til að slá ný lán út
á hækkun íbúðaverðs til að standa
straum af bættum lífskjörum. Hug-
myndin um að launafólk gæti bætt
stöðu sína með skuldsettum eigna-
kaupum skaut rótum.
Í Bandaríkjunum, hérlendis og
víða um lönd varð það vaxandi við-
fang stjórnmálanna að auka aðgengi
launafólks að lánsfé og skuldsettum
eignakaupum. Eftir því sem tímar
liðu færðust mörkin niður launastig-
ann. Sífellt tekjuminna fólk fékk lán
og færðist af leigumarkaði yfir í sér-
eign.
Hrunið afhjúpaði þessa stefnu
sem einskonar villutrú. Launafólk
var verr sett en áður. Laun voru litlu
hærri en fyrr en launafólk skuldaði
gríðarháar upphæðir. Vaxandi skuld-
ir alþýðu manna voru orðnar öflug
vél sem færði fé frá fólki til fjármála-
fyrirtækja.
Smá skref
Vesturlönd lentu á tímamótum
við Hrunið. Það má heita viður-
kennt meðal hagfræðinga að besta
leiðin til að bæta hag fjöldans sé að
styrkja stöðu hinna verst settu og
lægst launuðu – ekki hina auðugu og
valdamiklu, eins og var stefnan ára-
tugina fram að Hruni. Kenningin um
að allir myndu auðgast ef auðurinn
fengi að renna upp í móti reyndist
blekking. Því horfa hagfræðingar og
stjórnmálamenn á Vesturlöndum
aftur til gullaldarinnar, þegar sam-
félögin voru byggð upp til að mæta
hagsmunum fjöldans.
Þessi endurnýjun er að litlu leyti
komin til Íslands. Þótt tilraun Banda-
ríkjamanna til að hækka hlutfall sér-
eignar úr 68 prósentum í 73 pró-
sent hafi endað með hörmungum
og falli fjármálaheimsins líta flest-
ir stjórnmálamenn á Íslandi á það
sem vandamál að hlutfall séreignar
hafi fallið úr 86 prósentum niður í
78 prósent.
Verkalýðshreyfingin keyrði í gegn
áætlun um uppbyggingu leigu-
húsnæðis. Áætlunin mun leiða til
byggingar um eitt þúsund íbúða á
fjórum árum. Það er vissulega skref,
jafnvel stórt skref, en virkar smátt
í samanburði við áætlanir um fé-
lagslegar íbúðir á Breiðholtsárunum
þegar 7200 íbúðir voru byggðar.
Á valdatíma Mar-
grétar Thatcher
var leigjendum í
bæjarhúsum gefinn
réttur til að kaupa
íbúðirnar út úr
félagslega kerfinu.
Á valdatíma Davíðs
Oddssonar var
eigendum íbúða
í Verkamannabú-
stöðum boðið að
selja íbúðirnar út úr
félagslega kerfinu.
2015
90
80
70
60
50
2004
Þýskaland
Danmörk og Bretland
Noregur
Svíþjóð
Hlutfall heimila í eigin húsnæði á Íslandi frá 2004 til 2015.
Til viðmiðunar sést hlutfall séreignar í ýmsum löndum 2015.
Heimild: Evrópska hagstofan.
Lág laun og háir vextir en mikil séreign vaxtabætur en það norska fær hins vegar 4391 þúsund krónur.
Lægri vextir og styttri skuldir
Það þarf ekki að taka fram að vext-
ir eru lægri í Noregi en Íslandi.
Þótt norska parið hafi tekið meira
en tvöfalt hærra húsnæðislán þá
eru endurgreiðslurnar minna en
helmingi hærri. Alls tók norska
parið um 69 milljónir króna í hús-
næðis- og námslán og borgar um
81 milljón króna til baka, 17 pró-
sent meira en það fékk að láni. Ís-
lenska parið tók tæpar 39 milljónir
króna að láni en endurgreiðir rúm-
ar 66 milljónir til baka, 70 prósent
meira en það tók að láni.
Munurinn er meiri en þessi
þar sem hér er ekki reiknað með
hvernig verðbólgan étur smátt og
smátt höfuðstól hins óverðtryggða
norska láns en íslenska lánið er
verðtryggt og því helst verðgildi
endurgreiðslu íslenska parsins.
Ef íslenska parið myndi greiða
til baka af sínu láni samkvæmt
norskum reglum myndi það ekki
borga rúmar 66 milljónir til baka
heldur 45,5 milljónir króna. Mis-
munurinn er 20,5 milljónir króna.
Lægri skattar
Öfugt við ríkjandi þjóðtrú á Ís-
landi eru skattar almennt lægri í
Noregi en á Íslandi. Þar eru skatt-
hlutföllin eilítið hærri en ríkari
heimild til að draga kostnað frá
tekjum. Það á ekki aðeins við um
vaxtagjöld heldur geta allir dregið
um 108 þúsund kostnað frá skatt-
skyldum tekjum í mánuði. Frá-
dráttur vegna vaxta og barnagæslu
leggst þar ofan á.
Þegar búið er að draga kostnað
frá launum situr eftir skattstofn
þaðan sem skatturinn er reikn-
aður. Þegar það er búið dregst frá
persónuafsláttur eins og á Íslandi.
Afslátturinn er rúmlega 61 þúsund
krónur á mánuði í Noregi en tæp-
ar 52 þúsund krónur á mánuði á
Íslandi.
Al lt veldur þetta því að
nettóskattgreiðslur norska parsins
eru lægri en þess íslenska. Þrátt
fyrir hærri tekjur greiðir norska
parið aðeins 96 milljónir króna í
skatta frá tvítugt til sjötugs á með-
an íslenska parið greiðir 125,5
milljónir króna.
Jafnvel þegar norska parið er
búið að koma börnum á legg og
búið að borga niður húsnæðislán-
in, og frádráttarliðir því færri, er
skatthlutfall þess aðeins 18,2 pró-
sent af tekjum á meðan íslenska
parið greiðir 24,5 prósent. Ef við
hækkum laun íslenska parsins um
framlag atvinnurekenda í lífeyris-
sjóð og bætum lífeyrisiðgjöldum
við skattinn fer skatthlutfall ís-
lenska parsins upp í 33,8 prósent.
Hærri laun
Laun eru veigamikill hluti velferð-
ar almennings og laun eru hærri
í Noregi. Eins og annars staðar á
Norðurlöndum hefur verið rekin
þar hálaunastefna. Þau fyrirtæki
sem ekki geta greitt há laun verða
að leggja niður starfsemi eða flytja
úr landi. Um þetta snýst norræn
launastefna; að kröfur samfélags-
ins um góð laun móti atvinnulífið
en ekki öfugt eins og stefnan hefur
verið á Íslandi.
En um það má skrifa aðra grein.
Ævitekjur:
Noregur
632
milljónir króna
Ísland
555
milljónir króna
Barnabætur:
Noregur
5.950
þúsund króna
Ísland
870
þúsund króna
Vaxtabætur:
Noregur
4.390
þúsund króna
Ísland
1.070
þúsund króna
Nettóskattur:
Noregur
96
milljónir króna
Ísland
126
milljónir króna
Skuldir um fimmtugt:
Noregur
9
milljónir króna
Ísland
22
milljónir króna