Dagblaðið Vísir - DV - 19.04.2016, Síða 38

Vikublað 19.–21. apríl 201634 Menning
Geðraskanir, múmínálfar
og ýmis önnur fyrirbæri
n Þing norrænna fyrirbærafræðinga fer fram í HÍ n Björn Þorsteinsson útskýrir fyrirbærafræði
Í
lok vikunnar hittast hátt í hundrað
fyrirbærafræðingar hvaðanæva
að úr heiminum á þriggja daga
málþingi í Háskóla Íslands. Þar
munu þeir beita tækjum fyrir-
bærafræðinnar á jafn fjölbreytta
hluti og atvinnuviðtöl, geðraskanir,
stríð og múmínálfana.
Ólíkt flestum náttúrulegum
vísindum tekur fyrirbærafræðin
persónulega upplifun einstak-
lingsins mjög alvarlega, lýsir
henni nákvæmlega og rannsakar.
Markmiðið er að skilja samband vit-
undarinnar og fyrirbæranna í heim-
inum út frá þessum grunni. Fyrir-
bærafræðingurinn reynir að skilja
eðli vitundarinnar, lögmál hennar
og virkni, með því að skoða hvernig
hin ólíku fyrirbæri heimsins birtast
henni – og á sama tíma reynir hann
að skilja eðli hlutanna sjálfra út frá
því hvernig þeir sýna sig.
Að vera til í heiminum
„Fyrirbærafræði er ákveðin tegund
af heimspeki sem er rannsókn á
sambandi vitundarinnar og heims-
ins, þar af leiðandi er hún rannsókn
á því hvað það er að vera til í heim-
inum,“ útskýrir Björn Þorsteinsson,
lektor í heimspeki og stjórnarmað-
ur í Norræna fyrirbærafræðifélaginu,
sem stendur fyrir málþinginu í Há-
skóla Íslands í vikunni.
„Fyrirbærafræðingurinn spyr
hvað vitundin sé, hvað það er að vera
með meðvitund og vita af sér, hvað
það er að vera sjálf og geta spurt
spurninga um allt í heiminum, þar á
meðal um sjálfan sig. Þessi rannsókn
er alltaf líka rannsókn á þeim furðu-
fyrirbærum sem ber fyrir vitundina,
hvort sem það eru hlutir, tilfinningar,
ímyndanir eða ranghugmyndir –
bæði hversdagslegar upplifanir og
þær sem eru á einhvern hátt sjúk-
legar eða óvenjulegar.“
Björn útskýrir að nokkuð skýr
aðferðafræði hafi mótast í megin-
straumi fyrirbærafræðinnar, ákveðin
leið til að rannsaka vitundarstarf-
ið og samband vitundarinnar við
heiminn. „Að einhverju leyti byrj-
ar maður alltaf út frá sjálfum
sér. En þar sem markmiðið er
að finna það sem er almennt í
vitundarlífinu þarf maður að
setja til hliðar eigin fordóma
og venjur. Aðeins þannig get-
ur maður komist að einhverj-
um skilningi á vitundinni al-
mennt,“ segir Björn.
Átti að vera grunnur fyrir
hin hlutlægu vísindi
Fyrirbærafræðin kom fyrst
fram um aldamótin 1900 og
var þýski heimspekingur-
inn Edmund Husserl helsti
frumkvöðull þessarar nýju
stefnu. Markmið hans var
að búa til sterkari grunn fyr-
ir önnur vísindastörf með
því að rannsaka reynsluna. Hann
taldi alla vísindalega iðkun óhjá-
kvæmilega byggja á reynslunni,
en hins vegar hafi þessi grunnur
ekki verið tekinn til nógu ítarlegrar
skoðunar.
„Þegar fyrirbærafræðin kom fram
var hún tilraun til að búa í haginn
fyrir vísindi sem gætu útskýrt allt á
hlutlægan hátt. Brautryðjendum fyr-
irbærafræðinnar sýndist það vera
nauðsynlegt að taka hið huglæga
svið, vitundina og starfsemi hennar,
til nánari skoðunar. Þeir vildu reyna
að greina hvernig hún virkaði, átta
sig á því hvaða myndir hún gæti tek-
ið á sig og hvernig samband
hennar við heiminn væri,“ seg-
ir Björn.
„Þeir álitu að vitundin væri
í sambandi við heiminn eftir
ákveðnum brautum og vildu
því kortleggja þessar brautir.
Þetta voru til dæmis sjónskynj-
un, heyrn, ímyndun, endur-
minningar og væntingar.“ Aðr-
ir þekktir hugsuðir sem fylgdu
í fótspor Husserls og byggðu
heimspeki sína að miklu leyti
á hinni fyrirbærafræðilegu
nálgun voru til dæmis Martin
Heidegger, Jean-Paul Sartre, Simo-
ne de Beauvoir og Maurice Merleau-
Ponty.
Hagnýting í samstarfi
við önnur vísindi
Björn segir að þó að Husserl hafi
ekki endilega tekist að sannfæra
vísindamenn um að grunnur fyrir-
bærafræðinnar væri nauðsynlegur
hafi greinin lifað góðu lífi og henni
beitt á ólíkum sviðum.
„Fyrirbærafræðin hefur sérstak-
lega náð árangri í samvinnu við
önnur svið vísinda, meðal annars
hugfræði (e. cognitive science) og
taugavísindi – en þau eru efnisleg
greiningargerð fyrir starfsemi heil-
ans og þar af leiðandi vitundarlífs-
ins eða skynjunarinnar. Fyrirbæra-
fræðin hefur þróast í ýmsar áttir
og er meðal annars í stöðugri sam-
ræðu við hin hlutlægu vísindi, til
dæmis læknisfræði – og þá ekki
síst geðlæknisfræðina. Hún hef-
ur einnig átt í samræðu við hjúkr-
unarfræðina, en hjúkrun snýst alltaf
að öðrum þræði um líðan fólks og
hvernig hægt sé að bæta hana. Þar
af leiðandi er mikilvægt að huga að
því hvernig hugur og líkami vinna
saman og hvernig sú sambúð geng-
ur,“ segir Björn og bendir á að nokkr-
ir af aðalfyrirlesurum þingsins flétti
fyrirbærafræðinni saman við önnur
rannsóknasvið á þennan hátt.
Shaun Gallagher, sem heldur opn-
unarfyrirlesturinn, er þekktur fyrir að
tengja saman fyrirbærafræði og tauga-
vísindi, og Marianne Klinke, annar af
aðalfyrirlesurum þingsins, er hjúkr-
unarfræðingur sem hefur beitt fyrir-
bærafræðinni í rannsóknum sínum.
„Í erindi sínu fjallar hún um
ástand sem nefnist gaumstol (e.
hemispatial neglect) sem fylgir oft í
kjölfar heilablæðingar,“ segir Björn.
„Þá hættir fólk að taka eftir því sem
er vinstra megin í skynsviði þess, jafn-
vel þannig að það borðar ekki matinn
sem er vinstra megin á disknum en
heldur því samt fram að það hafi gert
það – og bregst jafnvel ókvæða við
ef því er bent á að svo sé ekki. Fyrir-
bærafræðilegi vinkillinn er skoðun á
því hvernig fólk upplifir það og lýsir
því að vera með gaumstol.“
Atvinnuviðtöl og múmínálfar
Fyrirbærafræðin hefur verið nokk-
uð áberandi í norrænni heimspeki
á undanförnum áratugum og hefur
danski heimspekingurinn Dan Za-
havi, einn stofnenda Norræna fyrir-
bærafræðifélagsins, verið þar í farar-
broddi. Áhersla hinnar norrænu
fyrirbærafræði hefur oftar en ekki
verið á hin hagnýtu tengsl fyrirbæra-
fræðilegu aðferðarinnar við önnur
svið vísinda.
Þetta kristallast í þema mál-
þingsins sem er Phenomenology
and Beyond, eða Fyrirbærafræði og
handan hennar.
„Með þessum titli erum við að
reyna að draga fram hvernig fyrir-
bærafræðin getur nýst við greiningu
á ólíkum hlutum, eins og sjá má á
dagskránni. Þar eru bæði málstofur
um mjög huglæga þætti – svo sem
starfsemi sálarinnar – en svo eru
líka málstofur um stríð og framtíð
Evrópu, um tæknina og þátt henn-
ar í veruleikanum, um atvinnuvið-
töl, geðraskanir og múmínálfana.“ n
Málþingið fer fram í Háskóla Íslands
frá fimmtudegi og fram á laugardag.
Frítt er inn og þingið er opið almenn-
ingi. Nánari upplýsingar má meðal
annars finna í atburðadagatali á vef
Háskóla Íslands.
Inngangur að
fyrirbærafræði
Fyrirbærafræði er ein af höfuðstefn-
um heimspekinnar í samtímanum.
Upphaf hennar má rekja til fyrstu ára
20. aldarinnar þegar
Edmund Husserl tók
að móta hugmyndina
um fræðigrein sem
rannsakar mannlega
vitund og samband
hennar við heiminn. Í
bókinni Fyrirbærafræði,
sem kom út í íslenskri
þýðingu árið 2008, gerir
Dan Zahavi, prófessor
við Kaupmanna-
hafnarháskóla, grein
fyrir helstu hugtökum,
aðferðum og stefjum í fyrirbærafræði
fyrr og nú, auk þess sem hann fjallar um
helstu kenningar heimspekinga á borð
við Heidegger, Sartre og Merleau-Ponty.
Gaumstol Á málþingi Norræna fyrirbærafræðifélagsins verður meðal annars fjallað um gaumstol, ástand þar sem fólk hættir að taka eftir því sem er vinstra megin í skynsviði þess.
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is „Fyrirbærafræði er
rannsókn á sam-
bandi vitundarinnar og
heimsins, þar af leiðandi
rannsókn á því hvað það
er að vera til í heiminum.
Nýjaland
Gleði - Friður - Hamingja
Heilunarskóli &
ýmis námskeið
Sími
517
4290
Heilsustofa - Heilunarskóli - Miðbraut 7 - 170 Seltjarnarnesi
Erum á
Facebook