Dagblaðið Vísir - DV - 08.12.2017, Qupperneq 23

umræða 23Helgarblað 8. desember 2017
Óleystar gátur
um fornsögur
F
yrir tveimur vikum birtist
eftir mig grein á þessum vett­
vangi um Njáls sögu þar sem
ég meðal annars ræddi um
líkindi hennar við frægasta verk
Sturlu Þórðarsonar; þann part af
Sturlungu sem kallast Íslendinga­
saga. Tilefnið var birting á niður­
stöðum nýlegrar stílfræðilegrar
rannsóknar á nokkrum íslensk­
um miðaldaverkum. Sama rann­
sókn var svo tekin til umfjöllunar
í fréttaskýringaþættinum Kveikur
á RÚV, og í framhaldi af þessu öllu
urðu miklar umræður, ekki síst um
uppruna Njáls sögu, meðal annars
á Facebook.
Það er í sjálfu sér gaman að
svona umræður eigi sér stað, því
að oft og tíðum þótti eitthvað
hálf ósæmilegt að ræða um upp­
runa eða hugsanlega höfunda að
baki okkar frægustu miðaldabók­
menntum. „Fræðasamfélaginu“
þóttu þannig pælingar eitthvað
lítilsigldar, einhvers konar nef­
tóbaksfræði og menn áttu að láta
sér nægja að sögurnar væru nafn­
lausar og hefðu bara á einhvern
hátt sprottið upp úr þjóðarsálinni,
kannski sem samvinnuverk efni
síúðrandi munka í klaustrum. En
í seinni tíð hafa hins vegar æ fleiri
áttað sig á því að á bak við stórar
og úthugsaðar bækur eins og til
að mynda Njálu, Grettlu eða Eglu
stendur að sjálfsögðu einhver höf­
undur sem hefur formað og út­
hugsað verkið; framvinduna og
aðalpersónur. Og það sem meira
er þá hafa virtir fræðimenn stigið
fram og tengt okkar helstu mið­
aldahöfunda við bestu sögurnar;
má þar nefna ritgerðir Vésteins
Ólafssonar um Eglu og Snorra
Sturluson, og rit Sigurðar Nordal
úr ritröðinni Studia Islandica um
Sturlu Þórðarson og Grettlu.
Verða að rökstyðja aðra
skýringu
Mestar umræður hafa að undan­
förnu orðið um Sturlu Þórðarson
sem hugsanlegan höfund Njáls
sögu, og hvaða skoðun sem menn
vilja hafa í því efni þá er vert að
hafa í huga að raktar hafa verið
og bent hefur verið á svo margar
og gegnumgangandi hliðstæður á
milli áðurnefndrar Íslendingasögu
Sturlu og svo Njáls sögu, að þær
eru í sjálfu sér hafnar yfir vafa. Frá­
sagnir þessara tveggja bóka fylgja
í öllum aðalatriðum, og og oft og
tíðum út í æsar, nákvæmlega sama
frásagnarmynstri, svo að segja má
að þær séu eins og tvær myndir
sem litaðar hafa verið eftir sömu
númerum, en með ólíkum litum.
Þetta höfðu bæði erlendir og inn­
lendir fræðimenn rekið augun í
og skoðað, og fyrir nokkrum árum
tók ég mig til og dró saman í rit­
gerð allar helstu hliðstæðurnar, og
bætti við þeirri uppgötvun sem ég
hafði sjálfur gert, að einnig í form­
gerð eru þessar bækur tvær eins og
spegilmynd hvor af annarri; báðar
skiptast þær í þrjá skýrt afmarkaða
efnishluta sem lýsa má með ná­
kvæmlega sömu orðum.
Ég hef sjálfur dregið þá ályktun
af þessari hliðstæðu á milli tveggja
bóka sem skrifaðar eru um svip­
að leyti, í landi án bókaprentunar
eða dreifingar, að um sama höf­
und hljóti að vera að ræða. En
hvort sem menn eru sammála
þeirri ályktun eða ekki þá breytir
það engu um líkindin og hliðstæð­
urnar á milli umræddra verka; séu
menn ósammála mér og mínum
skoðanabræðrum verða þeir að
koma með og rökstyðja aðra skýr­
ingu.
Vert er þess að geta að ýmsir af
okkar helstu fræðimönnum hafa
sýnt þessum athugunum vinsemd
og áhuga, en samt hef ég líka fund­
ið að sumum úr þeirra ranni hef­
ur þótt sem þetta væru með öllu
óþarfar pælingar – það er eins og
það trufli heimsmynd þeirra að
hugsa um svona mál.
Ánægður með
munkaumræðuna
Ég nefndi hér í upphafi niður­
stöður nýrrar stærðfræðilegrar
stílgreiningar á íslenskum forn­
sögum sem birtar voru í nýjasta
hefti Skírnis og varð tilefni þeirr­
ar umræðu sem hefur verið í gangi
undanfarna daga, en ein af niður­
stöðunum var semsé sú að það
væru samkvæmt henni minni
líkur á að Sturla Þórðarson hafi
samið Njálu en að til að mynda
Snorri Sturluson hefði skrifað
Eglu. Eftir að þetta varð heyrin­
kunnugt fannst mér eins og sum­
ir, sem aldrei höfðu gefið þessum
kenningum gaum, að minnsta
kosti svona opinberlega, yrðu
mjög fegnir og teldu að þar með
væri þessi umræða úr sögunni og
að nú væri allt sem fyrr; sögurn­
ar með öllu nafnlausar og enginn
möguleiki á að komast á sporið
með höfund; þær væru á ein­
hvern hátt eins og sjálfsprottnar
úr sagnaarfi þjóðarinnar, kannski
færðar á blað af iðjusömum munk­
um. Og birtust athugasemdir, jafnt
á eyjan.is þar sem grein mín vart
birt og á Facebook, sem sner­
ust um að nú hefði afsannast allt
sem menn hafi bent á um skyld­
leika Njálu við atburði ritunar­
tímans, eða Sturlunga aldar, og að
auki bókina sem Sturla Þórðarson
skrifaði um þá atburði.
Í framhaldinu skrifaði ég þessa
athugasemd: „Ég hef á hlaup­
um kíkt á umræður um höfund
Njálu vegna þáttar í gær í sjón­
varpinu þar sem gerð var grein
fyrir merkilegum niðurstöðum
úr rannsókn með glænýrri ís­
lenskri aðferð á stílbrigðum, og
gæti orðið vísbending um hugs­
anlegan höfund. Menn hafa
hoppað fram víða á spjallþráð­
um með svona „I told you so“
fullyrðingar eins og að Njála
sé bara „héraðssaga Rang­
æinga“. Án þess að skilgreina
hvað sé átt við með „héraðs­
saga“. Það heldur því auðvitað
enginn fram að Njála sé saga
Rangárþings, þótt getið sé um
einhverja sem þar bjuggu á
vissu tímabili. Þannig að lík­
lega er verið með hugtak­
inu „héraðssaga“ að tala um
sögu sem gerist í héraðinu,
og það er svo sem fullgild
skilgreining svo langt sem
hún nær. Dugir reyndar þá
ekki síður fyrir skáldsöguna
Hella, eftir Hallgrím Helga­
son. Aðrir hafa alltaf sagst
vita að „munkar“ hafi skrif­
að Njálu, án þess að vita eða
benda á hverjir þeir munkar
voru. Ég er samt ánægður
með munkaumræðuna; oftar fara
menn í rökþroti eða óvitaskap að
tala um papa eða álfa.“
Óþarfi að kalla mig „aðra“
Ágætur vinur minn og samherji,
Guðmundur Andri Thorsson, átt­
aði sig á að þegar ég sagði „aðrir
hafa alltaf sagst vita að „munkar“
hafi skrifað Njálu“ var ég að vísa
til hans og hann svaraði „Óþarfi
að kalla mig „aðra“ þó að ég fall­
ist ekki umyrðalaust á hugmynd­
ir þínar um Skáldhöfðingjana sem
skrifuðu snilldarverkin í hjáverk­
um frá lögmannsstörfum og marg­
víslegum erindreksti en hafi leyft
mér að tengja Íslendingasögurnar
við þá bókmenntaiðju sem við
vitum að átti sér stað í klaustrum
landsins“ og það er auðvitað rétt
hjá honum, þótt mér hafi fundist
að með sínum athugasemdum
hafi hann kosið að horfa alger­
lega framhjá þeim hliðstæðum
sem menn hafa uppgötvað við Ís­
lendingasögu Sturlu og atburði
Sturlungaaldar. En varðandi þetta
með „hjáverk frá lögmannsstörf­
um“ þá var það nú ekki svo að lög­
menn á þjóðveldisöld hafi rekið
lögfræðiskrifstofur, heldur voru
skyldur þeirra aðallega bundnar
við þingdaga á sumrin.
Helga Kress kom inn í um­
ræðuna og sagði: „Einu sinni
handtaldi ég (fyrir meir en manns­
aldri og birti í fræðigrein) að það
væru 550 karlar í Njálu og 100 kon­
ur, þ.e.a.s. fimm og hálfur karl á
móti einni konu. Að þessu var gert
mikið grín með tilheyrandi upp­
nefningum, m.a.s. á prenti. Nú sé
ég mér til bæði ánægju og upp­
reistar æru, að sams konar tölfræði
hefur verið endurvakin af mikilli
list og fræðilegri alvöru.“ Og spurði
í framhaldinu hvort það gæti verið
vísbending ef sama kynjahlut­
fall reyndist vera í Íslendingasögu
Sturlu. Sjálfur er ég efins um það;
augljóslega eru miklu fleiri karl­
ar í Sturlungu, enda segir hún frá
mörgum fjöldaorrustum og þylur
þá oft nöfn bardagamanna.
Margir lögðu orð í belg og vildu
meina að það væru kannski fleiri
en einn höfundur að bókum eins
og Njálu, en hins vegar blasir við
að það er einn skapandi hugur á
bak við gerð verksins, „master­
mind“, þótt aðalhöfundur gæti
hafa verið með aðstoðarmenn og
hjálparkokka. Fræðimaður einn
benti á að Snorri og Sturla hafi trú­
lega verið með skrifara, sem get­
ur vel verið og breytir í raun engu
um höfundarverkið – svo er hins
að gæta að þeir voru báðir vel
skrifandi, og það hafa komið fram
rökstuddar kenningar um að lög­
bókin Járnsíða hafi verið kynnt Ís­
lendingum með rithönd Sturlu.
Altént, sá sem samdi Njálu var
mjög handgenginn hinu mikla
verki Sturlu um Sturlungaöld. Út
frá því þarf að ræða málin. n
„Það er eins og það
trufli heimsmynd
þeirra að hugsa um svona
mál.
Einar Kárason rithöfundur skrifar
Þér að segja
Snorri Sturluson Fræðimaður einn benti á að Snorri og Sturla hafi trúlega verið með skrifara.
Njáls saga Gunnar á Hlíðarenda í ham.