Morgunblaðið - 07.04.2018, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. APRÍL 2018
• Gamli lykillinn
virkar áfram
• Vatns- og
vindvarinn
Verð: 39.990 kr.
LYKILLINN ER Í SÍMANUM
Lockitron Bolt gerir snjallsímann þinn að öruggum lykli
til að opna fyrir fjölskyldu, vinum eða öðrum gestum
þegar þér hentar og hvaðan sem er.
Þægilegt og öruggt. Þú stjórnar lásnum og fylgist með
umgengni í símanum. Hægt er til dæmis að opna fyrir
börnunum eða iðnaðarmönnum tímabundið án þess að
fara heim eða lána lykil.
Lockitron Bolt snjalllásinn fæst í Vélum og verkfærum.
Sölumenn okkar taka vel á móti þér.
Bækur eru eins ogtímavélar þarsem lesandinngetur upplifað
líðan fólks, ástir og ást-
arsorgir á hvaða öld sem er.
Sagt er að margir Íslend-
ingar hafi kunnað fornsög-
urnar og yljað sér við að
rifja þær upp þegar fá-
breytnin og fátæktin réðu
ríkjum. Hugurinn var í
fylgd með kappanum Gunn-
ari á Hlíðarenda og Hall-
gerði konu hans sem laun-
aði kinnhestinn með því að
ljá Gunnari ekki hár sitt í
bogastreng þegar líf hans lá
við og unglingar lágu undir
brekáni og grétu með Guð-
rúnu Ósvífursdóttur sem
var þeim verst er hún unni
mest.
Á gönguferðum mínum undanfarið hef ég hlustað á Upp við fossa eftir
Þorgils gjallanda. Bókin var gefin út á Akureyri 1902. Tungumálið er ólíkt
nútímamáli og oft mjög skemmtilegt. Umfjöllunarefnið er ástin og var
bókin talin mjög opinská langt fram eftir síðustu öld.
Fátæk stúlka er gefin ríkum bónda og þykir það hinn besti ráðahagur
þó stúlkan hafi varla slitið
barnsskónum og þekki verð-
andi eiginmanninn ekkert.
Allt gengur vel í byrjun,
börnin koma hvert á fætur
öðru og lítið áhyggjuefni þó
unga konan, Þóra, sé stund-
um leið. Gleði Þóru er að geta
gaukað að fólkinu sínu smáræði og bóndinn launar kvonfangið með því að
hjálpa fjölskyldu hennar með hey og fleira. Ungur maður af næsta bæ
kemur oft til þeirra hjónanna að spila eða hjálpa til og finnur Þóra að hún
heillast meira af honum en góðu hófi gegnir og hann endurgeldur tilfinn-
ingar hennar. Þau eiga fáa möguleika. Þóra vill ekki slíta hjónabandinu og
eiga á hættu að geta ekki veitt börnum sínum það sem hún getur gert, ef
ekki verður hróflað við neinu. Tilfinningarnar eru svæfðar og reynt að
þrauka.
Ungi maðurinn verður að sætta sig við ósigurinn, snýr sér annað og
finnur loks ástina að nýju á prestssetrinu. Hann gerir sitt besta til að bæta
fyrir hversu ættsmár hann er, fjölgar fé og ræktar tún til að geta boðið
prestsdótturinni sómasamlega framtíð. En margt fer öðruvísi en ætlað er.
Sagan náði mér alveg þrátt fyrir að stundum fyndist mér skilningur
höfundar á tilfinningalífi kvenna ekki fullkominn. Orðaforði og lýsingar á
fólki og líðan þess eru oft kostulegar. Tilfinningum Þóru er lýst með því
hvernig hún heldur sér til þegar hún vill ganga í augun á unga manninum
og þegar henni líður illa er hún ógreidd og illa til fara, vinnur innanhúss-
störfin án nokkurrar ánægju og svarar bónda sínum með hörðum orðum
og kulda. Tilfinningum unga mannsins er komið á framfæri með mynd-
rænni frásögn af því hvernig hann situr reiðhestinn, reiðlagið lýsir innri
líðan. Þegar allt fer á versta veg drekkur hann fulla flösku af sterku víni
og ríður hestinum þannig að hófatakið „… dundi í eyrunum; götuleirinn
hentist harður og þéttur úr hófunum langt aftur af honum …“ og hest-
urinn verður loks örmagna af átökunum rétt eins og hjarta knapans.
Ástin og ástarsorgin kunnugleg á hvaða öld sem er.
Ástin er söm við sig
Tungutak
Lilja Magnúsdóttir
liljam@simnet.is
Hefnd Hallgerður langbrók launaði Gunnari
bónda sínum kinnhestinn með því að ljá honum
ekki hár sitt í bogastreng þegar líf hans lá við.
Úr fréttum fjölmiðla á líðandi stund má lesahvaða straumar eru á ferð í samfélaginu oghættumerki um varasama þróun, sem bregð-ast verður við.
Nær daglega berast nú fréttir sem benda til þess að
fíkniefnaneyzla sé orðin stórt vandamál í okkar litla sam-
félagi. Stundum eru það fréttir um ungmenni, sem hafa
týnzt og lögreglan auglýsir eftir. Stundum eru það fréttir
um dauða ungs fólks vegna notkunar fíkniefna. Augljóst
er að slíkum dauðsföllum fjölgar mjög.
Fyrir nokkrum misserum fór að bera á fréttum frá
Bandaríkjunum um nýja tegund fíkniefna, sem þar var að
breiðast út með töluverðum hraða, þ.e. notkun á lyfseðils-
skyldum lyfjum, aðallega verkjalyfjum en að einhverju
leyti geðlyfjum, sem fólk virtist vera að ánetjast í stórum
stíl vestanhafs.
Það er ekki hægt að loka augunum fyrir því að það sama
er að gerast hér.
Nú er það að vísu svo að annars konar fíkniefnavandi
hefur áður herjað á þessa þjóð en þá er átt við ofnotkun
áfengis.
Um og upp úr aldamótum 1900
var Góðtemplarareglan mjög öflug
félagsmálahreyfing hér. Snemma
á síðustu öld voru góðtemplarar
svo öflugir að þeir efndu til fjöl-
mennra kröfuganga í Reykjavík.
Ástæðan var sú að áfengisneyzla
var orðin stórvandamál á Íslandi bæði á seinni hluta 19.
aldar og snemma á 20. öld.
Áfengisneyzla hefur reyndar alltaf á síðari tímum verið
þjóðarböl, sem þjóðin hefur hins vegar ekki horfzt í augu
við heldur hafa fjölskyldur verið lagnar við að fela það
vandamál. En afleiðingar ofnotkunar áfengis hafa verið
gífurlegar og eru enn. Það er ekki ofmælt að segja að
áfengisneyzla hafi verið eitt mesta þjóðfélagsvandamál á
Íslandi á okkar tímum, þótt ungt fólk tali um áfengis-
neyzlu af léttúð, sem ekki er við hæfi.
En nú er neyzla annars konar fíkniefna að bætast við
áfengisbölið. Fjölskyldur sem kynnast afleiðingum slíkra
fíkniefna á líf ungmenna eru skelfingu lostnar og vita ekki
sitt rjúkandi ráð.
Í einkasamtölum segja lögreglumenn að lögreglan hafi
ekki mannskap til að takast á við þennan vanda að nokkru
ráði. Ljóst er að nú orðið er verulegt magn af þessum
fíkniefnum framleitt hér á landi og gróðursvæðin eru hér
og þar. Fyrir nokkrum árum fannst stór gróðrarstöð af
því tagi af tilviljun þegar þyrla í öðrum erindum varð vör
við mikið hitauppstreymi.
Almannarómur heldur því fram að slíkar gróðrar-
stöðvar, stórar eða smáar, séu nú á ótrúlega mörgum stöð-
um, jafnvel í fjölbýlishúsum, og húsnæði sérstaklega inn-
réttað til þess að koma í veg fyrir að vísbendingar berist
frá þeim stöðum um það sem þar fer fram.
Notkun lyfseðilsskyldra lyfja í þessu samhengi er svo
sérvandamál, sem snýst ekki um að finna faldar gróðr-
arstöðvar heldur að leysa vanda innan kerfisins.
Við sem samfélag megum ekki falla í sömu gryfju varð-
andi fíkniefnavandann og við höfum gert vegna ofnotk-
unar áfengis. Í því felst að við megum ekki falla í þá
freistni að fela vandann. Nú þegar má finna tilhneigingu
til þess. Fjölskyldum finnst skömm að því að einstaklingur
innan þeirra raða hafi fallið fyrir fíkniefnum og vilja sem
minnst um það tala.
Við eigum að læra af fenginni reynslu varðandi áfengið
og líta á fíkniefnaneyzlu sem stórfellt þjóðfélagslegt
vandamál, sem hún er augljóslega orðin. Lögreglan verð-
ur að hafa bolmagn til að hreinsa upp gróðrarstöðvar fyrir
þær plöntur, sem notaðar eru til þessarar framleiðslu.
Heilbrigðiskerfið verður að hafa bolmagn til að takast á
við þann þátt vandans, sem snýr að
því. Það er ömurlegt að hlusta á
lögreglumann, sem vinnur við að
finna týnd börn, lýsa því að þegar
þau finnast kunni engin úrræði að
vera fyrir hendi.
Hér er með öðrum orðum á ferð
þjóðfélagsvandi, sem ekki er hægt
að ætlast til að lögregla og heilbrigðiskerfi geti tekizt á við
að óbreyttu.
Enn stærri þáttur þessa máls er svo hvað það er í sam-
tíma okkar sem veldur því að ungt fólk fellur í þá freist-
ingu að prófa þessi eiturefni með þeim afleiðingum of oft
að þau eyðileggja líf sitt.
Inn í þá mynd koma áform Ásmundar Einars Daðason-
ar félags- og jafnréttismálaráðherra um viðamiklar að-
gerðir til þess að ná tökum á margvíslegum vanda barna
strax á frumstigi og m.a. má lesa um í grein eftir hann,
sem birtist hér í blaðinu síðastliðin þriðjudag.
Það er augljóst að hér hafa orðið til undirheimar, sem
þrífast á því að framleiða hér á staðnum eða smygla inn
vörum af þessu tagi, sem seldar eru í gegnum sölukerfi,
sem yfirvöld ná engum tökum á. Því sölukerfi tengist svo
ofbeldi af ýmsu tagi. Þetta er alþjóðlegt vandamál.
Glæpastarfsemin, sem tengist dreifingu fíkniefna, er
sérstakt vandamál. En vandinn sem tengist þessum efn-
um hverfur ekki, þótt dreifingin sé gerð lögleg eins og
gert hefur verið í nokkrum ríkjum Bandaríkjanna og lengi
hefur tíðkast að einhverju leyti í Hollandi. Við þurfum hins
vegar að hafa kjark til að ræða þann þátt málsins.
Sá vandi okkar samfélags, sem hér er gerður að umtals-
efni, er þáttur í þeim umfangsmiklu breytingum, sem eru
að verða á íslenzku þjóðfélagi um þessar mundir, en
stundum fær áhorfandi á tilfinninguna að við sitjum föst í
umræðum og deilum liðins tíma.
Stórfelldur fíkniefnavandi er því miður orðinn veruleiki
á Íslandi.
Hvað er það í samtímanum
sem veldur því að ungt fólk
fellur fyrir fíkniefnum?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Stórfelldur fíkniefnavandi
er orðinn staðreynd
Furðu sætir, að sumir blaðamenn,sem hafa valið sér það starf að
semja texta, skuli ekki vanda sig bet-
ur. Enskan skín sums staðar í gegn,
til dæmis þegar þeir skrifa, að ein-
hverjir hafi tekið eigið líf, í stað þess
að þeir hafi stytt sér aldur eða ráðið
sér bana. Og þeir nota ekki umrit-
unarreglur úr rússnesku, sem settar
voru með ærinni fyrirhöfn og eru að-
gengilegar á vef Árnastofnunar.
Maður, sem nú er mjög í fréttum,
heitir Sergej Skrípal, þótt á ensku sé
nafn hans ritað Sergei Skripal.
Stundum velti ég fyrir mér, hvort
spá danska málfræðingsins Rasmusar
Kristjáns Rasks muni rætast að
breyttu breytanda: Enskan gangi af
íslenskunni dauðri, ekki danskan. Ís-
lenskir kennarar og rithöfundar
gengu ötullega fram í málhreinsun,
málvöndun og nýyrðasmíð á síðari
hluta nítjándu aldar og á öndverðri
síðustu öld. Þeir útrýmdu að heita má
flámælinu og þágufallssýkinni. Þeir
smíðuðu orð, sem féllu vel að tung-
unni, um ný fyrirbæri. En nú er ekki
örgrannt um, að slík fyrirhöfn þyki
brosleg.
Þegar ég sýndi Milton og Rose
Friedman söguslóðir á Íslandi haust-
ið 1984 spurði Rose: „Af hverju takið
þið ekki upp ensku? Er það ekki
miklu hagkvæmara?“ Milton and-
mælti henni með breiðu brosi: „Nei,
Rose, ég er ekki sammála þér. Ís-
lenskan er þeirra mál, og þeir vilja
auðvitað halda í hana.“
Röksemd Miltons Friedmans er
enn í fullu gildi. Ástæðan til þess, að
við viljum (vonandi flest) tala ís-
lensku, er, að hún er málið okkar.
Hún er samgróin okkur, annað eðli
okkar, ef svo má segja, órofaþáttur í
tilvist okkar. Hún veldur því, að Ís-
land er ekki einvörðungu verstöð eða
útkjálki, heldur bólstaður sjálf-
stæðrar og sérstakrar þjóðar.
Bæta má við röksemdum fyrir
skoðun Miltons og gegn tillögu Rose.
Ein er, að við þurfum ekki að týna
niður íslenskunni, þótt við lærðum
ensku svo vel, að við töluðum hana
næstum því eins vel og eigin tungu
(eins og við ættum að gera). Málið er
eins og frjálst atvinnulíf, eins gróði
þarf ekki að vera annars tap. Við get-
um sem hægast verið tvítyngd.
Önnur er sú, að íslenskan er ekki
aðeins sérstök, heldur líka falleg.
Þetta sjáum við best á vel heppn-
uðum nýyrðum eins og þyrlu og
tölvu. Fara þessi orð ekki miklu betur
í munni en helikopter og komputer?
Þriðja viðbótarröksemdin er, að
með málhreinsun, málvöndun og ný-
yrðasmíð þjálfum við okkur í móð-
urmálinu, spreytum okkur á nýjum
verkefnum, um leið og við endurnýj-
um og styrkjum sálufélag okkar við
þær þrjátíu og þrjár kynslóðir, sem
byggðu landið á undan okkur.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Málið okkar